2010-01-08 Dziady żywieckie

Do 28 stycznia potrwa w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie wystawa  „Maski i stroje przebierańców noworocznych” ( ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Żywcu). Można na niej obejrzeć 17 masek przebierańców rzeźbionych w drewnie i malowanych. Pochodzą one z okolic żywiecczyzny, z drugiej połowie XX wieku. 

FOT. Archiwum muzeum

Są tam maski: żyda, diabła, śmierci, kominiarza, cygana, garncarza,

sznurkorza i maciduli. Oglądając wystawę warto zwrócić uwagę przede wszystkim, na sposób przedstawienia danych postaci. Każdy z artystów ma swoją, autorską wizję. – Myślę, że to jest najciekawszym elementem wyróżniającym maskę. Trudno jest wskazać któryś z eksponatów i powiedzieć, że  ten jest najciekawszy. Kiedy pytaliśmy o to zwiedzających każdy wskazywał nam inny strój i inną maskę, więc wszystko zależy od gustu i upodobań – opowiada o wystawie Angelika Nowicka z Górnośląskiego Parku Etnograficznego.

Na wystawie znajdują się także cztery stroje Jukaców (ponoć Jukac znaczy Dziad, ale rdzenni górale twierdzą, że to jest zwrot gwarowy i nie ma swojego odpowiednika w języku polskim).

Jukace – to zwyczaj ludowy odprawiany jedynie na żywiecczyźnie. Zgodnie z tradycją, nieprzekraczalną granicą dla jukacy był most na rzece Sole, oddzielającej Żywiec od Zabłocia.

Niestety, zwyczaj ten z roku na rok zanika. Jest podtrzymywany jedynie w cyklicznie organizowanej imprezie "Gody Żywieckie" na przełomie stycznia i lutego.

Obrzęd Jukace trwa od wieczora w sylwestra i kończy się w Nowy Rok w godzinach popołudniowych. Podczas tego obrzędu trwa kolędowanie połączone z życzeniami noworocznymi oraz robienie psikusów napotkanym przechodniom.

Zapłatą za kolędę bywa czasem placek świąteczny, poczęstunek wódką, lub najczęściej drobna kwota pieniężna, która szczególnie w Zabłociu była przeznaczana na organizację zabawy "dziadowskiej".

Dziady żywieckie różnią się od dziadów z okolicznych podżywieckich wiosek przede wszystkim strojami. Posługują się najbardziej archaicznym typem masek - wykonanych najczęściej z kawałka baraniego runa, z wyciętymi otworami na oczy i usta. Na głowę ubierają czapkę "ciakę" w formie stożka zakończoną pomponem (najczęściej wykonanym z bibuły), na której wypisany jest nadchodzący nowy rok.

Innymi atrybutami jukacy są dzwonki przypięte do pasa oraz bat, wykonany z powroza zwężającego się ku końcowi.

"Banda" jukacy składała się z kilkunastu do kilkudziesięciu (czasem nawet do 70 osób). Jukacem mógł być tylko i wyłącznie kawaler (dziś tych reguł już się nie przestrzega, ale dawniej były obowiązujące).

FOT. Archiwum muzeum

Stroje przebierańców

1. Kasjer - ubrany w czerwoną bluzę z długim rękawem, czerwone spodnie z pomponami, pas z 10 mosiężnymi dzwonkami. Na głowie nosi czerwoną, wysoką stożkową czapę, a na twarzy maskę. Jako rekwizyt ma bat długi i pleciony.

2. Jukac (zielony) - ubrany w zieloną bluzę z żółtymi frędzlami, zielone spodnie z żółtymi frędzlami, brązowy kożuszek bez rękawów oraz czarny pas z  6 dzwonkami. Na twarzy nosi maskę z królika, a na głowie czarną czapę z bocznymi rogami.

3. Diabeł - ubrany w bordową bluzę z czarnymi zdobieniami, bordowe spodnie z czarnym futrzanym ogonem oraz pas z 16 dzwonkami. Na twarzyma maskę z czarnego futra z czerwonymi rogami i językiem. Jako rekwizyt nosi drewniane widły zdobione czarnym futerkiem.

4. Babka - Ubrana w spódnice, bluzkę, chustę ze wzorzystej tkaniny, jasną perukę z doczepionymi warkoczami i chustę na głowie. Ciakwostką tego przebrania jest to, że nosił je mężczyzną. Zgodnie bowiem z tradycją, tylko panowie mogą być przebierańcami.