2015-03-16 Czas świętowania

„Czas świętowania w kulturach Polski i Europy” to największa i najważniejsza wystawa w przeszło 125-letniej historii Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Jest barwną opowieścią ukazującą rytuały, obyczaje i akcesoria świąteczne różnych tradycji i obrządków religijnych w Polsce.

Na powierzchni ponad 850 m² zgromadzono tysiące eksponatów: strojów, obrazów, rzeźb, świątecznych dekoracji i rekwizytów. Są wśród nich fragmenty najcenniejszych kolekcji Muzeum – 100 odświętnych ubiorów z terenów Polski i Europy, które zajęły przestrzeń antresoli.

Fot. Archiwum własne

Sala wystawowa muzeum - fragment wystawy Czas świętowania

STROJE LUDOWE

Dla ich wyeksponowania tradycyjne gabloty zostały zastąpione taflami szkła, które tworzą witryny wielkiego showroomu z odświętną ludową garderobą.

Świętowanie było czasem szczególnym, dlatego też obowiązywał ubiór niedzielny, uroczysty, obrzędowy – zasadniczo odmienny od stroju codziennego. Suknie i chusty bywały bogatsze, piękniej haftowane.

Każda uroczystość obrzędowa, święta i procesje kościelne, niedziele, dożynki, chrzciny, pogrzeby, wymagały wkładania odpowiednich strojów zależnie od wieku i stanu.

Kolekcja polskiego stroju ludowego prezentowana na wystawie została na nowo odbudowana po zniszczeniu przedwojennych zbiorów w czasie II wojny światowej czy to przez zakupy dokonane przez muzeum czy też przez otrzymane darowizny.

Wystawa pokazuje wielorakość, rozmaitość tkanin, formy, kroju, haftów, koronek, zdobnictwa. Szczególnie zdobione są stroje kobiece.

Fot. Archiwum własne

Stroje polskie - fragment wystawy Czas świętowania

1. strój podhalański

2. strój łowicki

3. strój żywieckie

4. strój krakowski

Na parterze sali wystawowej są prezentowane polskie stroje o przeszło 200-letniej tradycji występowania:

- Stroje Polski południowej: dolnośląski, żywiecki, cieszyński, krakowski, łańcucki, biłgorajski, podhalański, rozbarski

- Stroje Polski zachodniej: biskupiański,

- Stroje Polski centralnej: łowicki

- Stroje Polski północnej: kaszubski

W komodach z podświetlonymi szufladami jest wystawiona biżuteria cieszyńska, krakowska, kurpiowska, spinki podhalańskie, biżuteria huculska, bułgarska i albańska. Pokazane są też próbki tkanin, koronki, hafty, biżuteria.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy Czas świętowania

1. Korona panny młodej łowicka

2. Czepek panny młodej łowicki

3. 4. Czapeczki dziecięce łowickie

5. Hafty łowickie

6. Getry łowickie

7. hafty podlaskie

8. Parzenice góralskie  

Antresolę zajmuje galeria polskich i europejskich strojów ludowych. 

Jest tam:

- grupa strojów łowickich z panną młodą siedzącą na dzieży przed niezwykle ważnym obrzędem oczepin,

- grupa strojów rawsko-opoczyńskich i kurpiowskich z Puszczy Białej i Puszczy Zielonej. Pokazane są tam też stroje dziecięce, będące miniaturkami strojów dorosłych.

- strój podlaski nadbużański, w których zdobnictwie widać wpływy wschodnie

- grupa strojów góralskich: orawski, podhalański, spiski, łemkowski - ich wspólną cechą jest wykorzystanie w męskim stroju grubego sukna folowanego w naturalnym kolorze runa owczego. Osobliwością stroju są parzenice – kolorowe kompozycje haftowane zdobiące portki. Każdy region ma inną parzenicę.

- grupa strojów małopolskich i lubelskich: rzeszowski – stroje Lachów Sądeckich i krzczonowski. Strój Lachów Sądeckich jest  zaliczany do najpiękniejszych strojów w Polsce.

- grupa strojów zachodnich – strój warmiński, kujawski, szamotulski, opolski – ich cechą wspólną są czarne wysokie kapelusze nawiązujące do cylindrów, czarne kamizele do kolan, czerwone kaftany, białe spodnie, długie czarne sukmany lub granatowe płaszcze z peleryną, buty z cholewami.

Fot. Archiwum własne

 Stroje polskie - fragment wystawy Czas świętowania

1 i 2. Strój łowicki

3. Strój biskupiański (po lewej stronie), mazurski (po prawej)

4. Strój opoczyński

5. Strój Lachów Sądeckich (na pierwszym planie)

6. Strój warmiński

7. Strój Lachów Sądeckich, strój podhalański

8. Strój krzczonowski panny młodej

Kolekcja strojów europejskich jest skromniejsza niż zbiory strojów polskich. Zaczęto ją tworzyć później z uwagi na ograniczone możliwości kontaktów zagranicznych i polityczną izolację Polski do 1989 r.

Najbardziej okazale prezentuje się grupa strojów bałkańskich oraz Europy Środkowo-Wschodniej.

Kolekcja ta powstawała praktycznie od zera na zasadzie wymiany między muzealnej z Danią w 1959 r. , z Rumunią w 1970 r. Część eksponatów pochodzi z darów od osób prywatnych, często dawnych mieszkańców Kresów Wschodnich, oraz instytucji. Część strojów muzeum zakupiło od osób prywatnych, kolekcjonerów i podróżników.

 
W latach 90.tych XX wieku otworzyła się możliwość wyjazdów pracowników muzeum na badania terenowe do państw Europy Wschodniej i Południowej. W latach 1990-2010 muzeum zakupiło dużą kolekcję strojów albańskich i bułgarskich.

Z eksponowanych na galerii strojów najliczniejszą grupę stanowią stroje słowiańskie: z Rosji, Białorusi, Ukrainy, Słowacji, Czech-Moraw, Bułgarii, Macedonii. Pozostałe stroje są z Węgier, Rumunii i Kosowa oraz krajów nadbałtyckich: litewski, łotewski i lapoński z Finlandii.

 
Europę Zachodnią reprezentują strój duński i austriacki.

Fot. Archiwum własne

Kolekcja strojów europejskich - fragment wystawy Czas świętowania

Dopełnieniem wystawy są sceny rodzajowe z życia ludu wybrane z dorobku malarstwa polskiego i europejskiego. Są jakby tłem dla prezentowanych strojów.

Rysunki i akwarele Wojciecha Gersona, Jerzego Głogowskiego, Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego, Eliasza Radzikowskiego dokumentują zmiany zachodzące w stroju ludowym.

Wynika z nich, że krój i dekoracja ubiorów z początku XIX wieku pozostawały niezmienne niemal przez 100 lat. Dopiero w XX wieku, po I wojnie światowej rozpoczął się proces rozkwitu niektórych strojów, jak również zaniku innych.

Swoistym fenomenem w Polsce jest masowe odrodzenie się stroju ludowego na Podhalu i Kaszubach, gdzie często zakładają go władze samorządowe, ubiera się go na śluby, niedziele, na święta państwowe i kościelne.

Fot. Archiwum własne

1. Chłopi z Opoczyńskieg i Łowiczanie

2. Mazurzy z Wilanowa i Kurpie pułtuscy

3. Kurpie Północi i Rawiczanie

4. Wieśniaczka z Myszyńca i wieśniaczka z okolic Jędrzejowa

TANIEC LUDOWY

Wprowadzeniem do wystawy jest unikatowa kolekcja makiet tańców ludowych przygotowana na paryską Wystawę Światową w 1937 roku.

Profil tancerzy jest zaznaczony tylko linią drutu, lecz to wystarczy w zupełności do oddania charakterystyki ruchów tanecznych. Polska prezentacja została przygotowana szczególnie starannie i nagrodzona wyróżnieniem.

Rekonstrukcje zbiorowych układów tanecznych pokazują ich tańce obrzędowe (wesele, zapusty, wiosenne obrzędy urodzaju).

Fot. Archiwum własne

 Polska i europejska kolekcja makiet tańców ludowych - fragment wystawy Czas świętowania

Praca nad makietami i materiałami towarzyszącymi została poprzedzona wielomiesięcznymi badaniami terenowymi prowadzonymi w całej Polsce. Przedsięwzięcie miało stać się zalążkiem organizacyjnym Archiwum Polskiego Tańca Ludowego. Jego realizację udaremniła wojna.

Zbiory przetrwały. Niestety nie zachowały się nagrania muzyczne i dokumenty ikonograficzne. Natomiast makiety, przechowywane w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, po upływie siedemdziesięciu lat zostały poddane gruntownej konserwacji i tworzą unikatową europejską kolekcję makiet tańców ludowych. 

ŚWIĘTOWANIE

Rozwinięciem wystawy jest galeria cennych obrazów wotywnych, rzeźby ludowej, pisanek, wycinanek, ozdób choinkowych i rekwizytów karnawałowych – niezbędnych atrybutów czasu świętowania.  

Wycinanka

Dom – miejsce świętowania - zmieniał się w zależności od danego okresu obrzędowego. Zmieniał się czas, więc zmieniała się dekoracja. W okresie świąt Wielkanocy królowały pisanki i palmy, w Boże Narodzenie – podłaźniczka i światy z opłatka, w czasie Zielonych Świątek  - dekoracje z zielonych gałązek, a jeszcze inne były związane z narodzinami, ślubem lub śmiercią.

Tylko wycinanka charakteryzowała się bezczasowością. Papierowe dekoracje były zawieszane w każdym okresie.

Fot. Archiwum własne

Wycinanki polskie - fragment wystawy Czas świętowania

Najciekawsze wycinanki powstawały na wsiach Polski centralnej: Kurpiów Puszczy Zielonej i Puszczy Białej oraz w Łowickiem. Tworzone je także na terenie Powiśla Otwocko-Garwolińskiego, w okolicach Kołbieli, Rawy Mazowieckiej, Opoczna, Sieradza i Sannik.

Wycinanka przeszła ogromną rewolucję – od surowych, symetrycznych „drzewek życia” i abstrakcyjnie naklejanych geometrycznych elementów do złożonych, wielowarstwowych kompozycji czy narracyjnych obrazów.

Obecnie wycinanka pełni przede wszystkim charakter kolekcjonerskiego dzieła plastycznego.

Pająk (na Kurpiach - kierec)

Pająki to przestrzenne "lampiony" - konstrukcje ze słomy, papieru, bibuły, grochu i różnego rodzaju nici, zawieszane pod sufitem. Przybierają bardzo różne formy. Pełniły charakter czysto dekoracyjny, nie wiązały się z żadną obrzędowością.

Fot. Archiwum własne

Pająki

Pisanka

To podstawowe akcesorium świąt Wielkanocnych. W zależności od techniki zdobienia jajko nazywano albo pisanką – dekorowaną techniką batikową, przy użyciu pisaka i wosku lub też kraszanką - jednobarwną, których kolory uzyskiwano z naturalnych barwników, czasami wyskrobywano na nich bardzo ciekawe wzory, albo oklejanką – na jajku naklejano barwne i ozdobnie przycięte fragmenty kolorowego papieru lub innego materiału.

W Łowickiem oklejano tak, aby przybrało formę dzbanuszka, na Kurpiach zaś obwiązywano je sitowiem i włóczką tzw. owijanką. Mimo zaledwie kilku technik zdobienia różnorodność wzorów jest niezliczona.

Fot. Archiwum własne

Kolekcja pisanek

Palmy wielkanocne

Mogą być niewielkie, ale także gigantycznych rozmiarów, wręcz monstrualne girlandy papierowych kolorowych kwiatów. Nie sposób wyobrazić sobie Niedzieli Palmowej bez różnokolorowych palm lub skromnych wierzbowych gałązek.

Fot. Archiwum muzeum

 Palmy w kącie izby, wycinanki na ścianach

Choinka i jej ozdoby

Nim choinka stała się atrybutem świąt Bożego Narodzenia, w wiejskich izbach były wieszane podłaźniki, a na drzwiach mocowane gałęzie iglastych drzew uplecione w wieńce. Podłaźniczka jest to krzaczek lub wierzchołek sosenki wieszany w Wigilię szczytem na dół, zawieszany zazwyczaj nad wigilijnym stołem - ustrojony w jabłka, orzechy, światy z opłatków. Potem dopiero pojawiła się choinka. W naszej tradycji nie jest ona ani odwieczna, ani polska.

Fot. Archiwum własne

Ozdoby choinkowe - fragment wystawy Czas świętowania

Światy z opłatka

Za to polskim zwyczajem było zawieszanie światów na podłażniku, a potem choince. Są to bryłowate struktury zrobione z posklejanych ze sobą opłatków. Ich pochodzenie wywodzi się z ikonografii chrześcijańskiej - postaci Chrystusa trzymającego w dłoni kulę z wetkniętym w nią krzyżem, symbolizującą świat (Chrystus Król Wszechświata).

Fot. Archiwum własne

Światy - fragment wystawy Czas świętowania  

Święty kąt i obrazy świętych

Święty kąt jest to zaaranżowane w izbie miejsce: stolik nakryty obrusem i stojące na nim różne akcesoria dewocyjne. Najczęściej znajdował sie w kącie ściany szczytowej po wschodniej stronie domu. Święty kąt zmieniał dom w świątynię, a sam stawał się ołtarzem. Był miejscem, gdzie przechowywało się chleb, wieszało się nad stołem obrazy świętych patronów. Często dekorowano je również ozdobami wyciętymi z papieru, kwiatami. 

Obrazy świętych w wiejskich domach pochodziły z kilku ośrodków skupionych wokół sanktuarium. Były to m.in. warsztaty skulskie, gidelskie, częstochowskie, czy małopolskie. Wytwarzano tam obrazy na papierze, płótnie i desce na skalę - można powiedzieć - masową, stosując zasadę pracy zespołowej. Jedna osoba malowała lub odrysowywała kontur, druga wypełniała go kolorem, trzecia wykańczała szczegóły.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy Czas świętowania

1. Święty kąt

2. Obrazy świętych

3. Obrazy świętych

4. Kolekcja krzyży

Ten typ obrazów zaczęły stopniowo zastępować w pierwszej połowie XIX wieku tzw. obrazy wysadzane - łączące technikę malarstwa, a później oleodruku z zdobieniami z masy kredowo-klejowej, a później gipsowymi.

Oleodruki, popularne w Europie od końca XIX wieku do połowy XX wieku. W handlu odpustowym funkcjonowały aż do lat 70-tych XX wieku. Często jednak w formie tańszego zamiennika, czyli fotografii podbarwianej.

Ich popularność sięgała we wnętrzach domów do końca lat 80-tych XX wieku.  

Największą jednak popularność powielania wizernków świętych zdobył ostatecznie druk. Była to najtańsza wersja obrazu i często jedyna, na jaką mógł sobie pozwolić mieszkaniec wsi.

Były też miedzioryty i litografie zastąpione pod koniec XIX wieku przez druki wyprodukowane z kliszy fotograficznej.

Rekwizyty karnawałowe

Większość zwyczajów kolędniczo-maskaradowych można dzisiaj spotkać w postaci mocno okrojonej. Gdzieniegdzie jednak - mimo zaniku świętowania - podejmowane są próby odtworzenia tego zwyczaju na podstawie wspomnień starszych mieszkańców lub świadectw pisanych.

Na wystawie w Muzeum Etnograficznym w Warszawie zebrano rekwizyty kolędnicze z różnych regionów. Dzięki multimediom, fragmentom filmów i nagrań dźwiękowych zwiedzający grupy kolędnicze ożywają.

Fot. Archiwum własne

1. Stroje zapustne

2. Maski zapustne i kadr z filmu

3. Maszkary zapustne

4. Stroje kolędników

5. Pucherok i wieniec żniwny

6. Marzanna

Zobacz też:

Chińskie chochle

Chińskie maski

Stroje ludowe

Zwyczaje i obrzędy

Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie