2017-08-24 Strój pyrzycki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój pyrzycki noszono w regionie rozciągającym się na południowy wschód od Szczecina. Przed 1945 r. kraina, którą dziś zwiemy Ziemią Pyrzycką zwała się Weizacker kreis Pyritz.

Obejmowała obszar między rzekami Płonią i Iną oraz jeziorami Miedwie i Płoń. Centrum regionu stanowiły Pyrzyce, których nazwę wywodzi się od słowiańskiego pyro - pszenica.

Najbardziej rzucającym się w oczy i jednocześnie wzbudzającym najwięcej kontrowersji elementem kultury tradycyjnej regionu pyrzyckiego był strój.

Według Agnieszki Dobrowolskiej, był on kompilacją ubioru, pochodzącego z nad lewego brzegu Wezery we Fryzji i odzieży słowiańskiej używanej przez Słowińców, Kaszubów  i Łużyczan.

Uczonej tej udała się rzecz prawie nie możliwa. Jej badania i publikacje sprawiły, że szczególnie w świadomości mieszkańców Pomorza, zaistniał osobliwy skrót myślowy: strój pyrzycki należy do polskich strojów ludowych.

Dzięki temu obecnie  występują w nim członkowie polskich zespołów folklorystycznych.

Nakrycie głowy

Kobiety niezależnie od wieku i stanu cywilnego nosiły na głowie  płócienną przepaskę i czepiec. Przepaska była widoczna tylko w części okalającej czoło, resztę przysłaniał czepek.

Znano i używano kilka rodzajów czepków. 

Najpowszechniej  noszonymi były te szyte z jedwabiu - dla dziewczynek, dziewczyn i młodych w kolorze niebieskim, dla starszych kobiet czarnym.

Taki czepek okalał głowę jak czapeczka, w części przedniej przylegał ściśle do  uszu, a jego półkoliste zakola przysłaniaył częściowo policzki. Zakładano go raczej na tylnią część głowy, dzięki czemu były widoczne włosy nad czołem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Młoda chłopka w stroju pyrzyckim, August Ludwig Most, olej, 1936.

2. Dziewczynki z Brzeska w strojach pyrzyckich (czepek wyraźnie widoczny   z przodu i tyłu), Robert Holsten,  Die Volkskunde des Weizackers, [w:] Aus dem Pyritzer Weizacker, Szczecin 1914.

Koszule + Kryzka

Kobieta nosiła jednocześnie dwie koszule, obie szyte z cienkich płócien lnianych. Spodnia miała workowaty kształt, była na tyle długa, że jej  dolna krawędź wystawała poza obręb spódnicy, nie miała rękawów, zapinano ją pod szyją na guziki.

Natomiast koszula wierzchnia z kolei była krótka, nie zapinana, miała krój poncho poprzecznego, jej obwód pod szyją regulowała wciągnięta w tunelik tasiemka. Posiadała ona długie rękawy, wykończone mankietem - falbanką (przy dłoni haftowaną w białe motywy kwiatowe). Na  koszulę wierzchnią zakładano płócienną kryzkę, zdobioną tak samo jak mankiety koszuli wierzchniej. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Dziewczyna w stroju pyrzyckim (z pod kaftana widoczna kryzka), litografia, przełom XIX i XX w. 
   

Gorset + kaftan 
                                                                                                                                
Kobieta nosiła jednocześnie  gorset i kaftan. Gorset, który pełnił rolę odzieży spodniej  szyto z wzorzystego welwetu. Natomiast na kaftan używano czarnego lub zielonego sukna w dobrym gatunku i podszywano go czerwoną tkaniną.

Gorset i kaftan miały prawie taki sam krój, ich zasadnicza część (opinająca ciało) była identyczna. Różnice polegały na tym, że gorset w części dolnej był wykończony grubym, twardym wałkiem, który umożliwiał utrzymanie w talii 5 - 8 ciężkich spódnic.

Miał pod szyją duży, okrągły dekolt i zapinano go na kilka guzików.

Kaftan różnił się od niego przede wszystkim tym, że posiadał długie obcisłe rękawy z  mankietem.  Ponadto jego dekolt był większy (widać było przez niego część gorsetu), a jego dolną krawędź - w części przedniej - wykańczała ułożona w zakładki fałdka, a na plecach miał on niewielkie trapezoidalne klapki. Zapinano go  na 7 guzików, z których tylko trzy dolne zapinano. Jego dodatkową ozdobą były wzorzyste wstęgi. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Chłopska rodzina w strojach świątecznych (z pod chust widać fragmenty kaftanów), Robert Holsten,  Die Volkskunde des Weizackers, [w:] Aus dem Pyritzer Weizacker, Szczecin 1914.

Spódnica 

Kobieta nosiła jednocześnie od 5 do 8 sztywnych, niekiedy watowanych spódnic, wierzchnia sięgała za kolana, spodnie były od niej o 2 do 3 cm krótsze i nieco węższe. Wszystkie szyto z wełnianego samodziału.

Ich przednia część  była zupełnie gładka (z niewielkim rozporkiem po prawej stronie ), natomiast boki i tył splisowane w drobne zakładki (górą zeszyte na stałe). Spódnicę zakładano przez głowę i przypinano haftkami do wałka przy gorsecie.

Te przeznaczane dla młodszych kobiet szyto z tkaniny czerwonej, noszone przez starsze z czarnej w wąskie niebieskie paseczki. Spódnice  zdobiły, naszyte powyżej ich dolnej krawędzi wstążki, przy czerwonych były one najczęściej zielone, przy czarnych niebieskie. 

Fot.Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w stroju pyrzyckim (wyraźnie widoczny tył spódnicy i sposób jej zdobienia), pocztówka, pocz. XX w.

Zapaski

Używano zapasek trzech typów. Najmniej strojne szyto z tkanin gładkich, pasiastych lub wzorzystych. Te przeznaczane na ważniejsze uroczystości szyte były z jedwabiu, a zdobiły je hafty podobne do tych wyszywanych na chustkach.

Natomiast do kościoła noszono, zakładane na zapaski jedwabne zapaski białe z przeźroczystej tkaniny, zdobiły je szlaki białego haftu o motywach roślinnych rozmieszczonego wzdłuż ich trzech boków. Zapaski wszystkich typów były dłuższe od spódnicy o około 10 cm.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Pomorska gospodyni w stroju do kościoła,  Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932.

2. Biała zapaska noszona do kościoła,  Walter Borchers, Volkskunst im Weizacker, Lipsk 1932.

3. Kobieta w codziennej zapasce, Robert Holsten,  Die Volkskunde des Weizackers, [w:] Aus dem Pyritzer Weizacker, Szczecin 1914. 

Chusta na ramiona
 
Po złożeniu wzdłuż, zarzucana była na ramiona, okalała plecy i piersi kobiety. Młode niewiasty nosiły chusty czerwone, starsze czarne, dziewczynki - obok czerwonych - niekiedy także zielone.

Haft w duże kwiaty pokrywał prawie całą powierzchnię chusty, na czerwonych i zielonych był  on w kolorze czerwonym, na czarnych  przeznaczanych dla starszych i na czas żałoby niebieski.

Osoby zamożniejsze nosiły chusty wyszywane jedwabiem, biedniejsze wełną. Niekiedy na chuście wykonywano  hafty dwustronnie, na jednej stronie (po umiejętnym złożeniu był widoczny tylko haft kolorowy, na drugiej niebieski. Brzegi chusty obszywane były krótkimi frędzlami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Dziewczyna w stroju regionalnym noszonym w niedzielę (wyraźnie widoczna chusta zarzucona na kaftan), Robert Holsten,  Die Volkskunde des Weizackers, [w:] Aus dem Pyritzer Weizacker, Szczecin 1914.

2. Para w strojach pyrzyckich z Pomorza, pocztówka, Stuttgart przed 1939 r.

3.Strój pyrzycki, Stroje Ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego, Kazimierz Zadora - Przełęcki i Stanisław Gratkowski - Ibis), Warszawa 1966.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy 
 
Noszono kilka różnorakich nakryć głowy, najczęściej jednak używano czarnych, filcowych kapeluszy. Używano ich dwa rodzaje, jedne miały główki wypukłe i półokrągłe, drugie w formie stożka ściętego (jego większa podstawa tworzyła górną część kapelusza).

Wszystkie miały szerokie, około 8 cm rondo (proste, lekko podwinięte lub opuszczone ku dołowi). Niezależnie od kształtu, główkę kapelusza  otaczała szeroka, czarna wstęga z jedwabiu, wywiązana w tylniej jego części  w kokardę, jej długie końce opadły aż na ramiona.

Fot.Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Pyrzycki drużba , w kapeluszu o główce w kształcie ściętego stożka, Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932.

2. Pomorski gospodarz z Pyrzyc, w kapeluszu o okrągłej główce, litografia, przełom XIX i XX w.

Koszula

Szyta była z dobrych gatunkowo płócien lnianych lub bawełnianych.

Sięgała aż do kolan, miała długie, wszyte na stałe lub dopinane rękawy z mankietem lub bez i dopinany kołnierzyk. Koszula była praktycznie niewidoczna z pod odzieży wierzchniej, na jej kołnierzyku wiązano dużą kokardę złożoną po przekątnej jedwabną, czarną chustką lub szeroką wstęgę, naroża chustki lub końce wstęgi opadały aż na piersi.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Para w stroju pyrzyckim (mężczyzna ma pod szyją wywiązaną  chustkę, która całkowicie przysłania kołnierzyk koszuli), Robert Holsten,  Die Volkskunde des Weizackers, [w:] Aus dem Pyritzer Weizacker, Szczecin 1914.

Spodnie

Szyto z irchy lub białego płótna, niekiedy z granatowego sukna. Były one krótkie, ich wąskie nogawki zapinano (poniżej linii kolan) na guziki. W części przedniej posiadały dwa rozcięcia, powstała dzięki temu klapka (zapinana na guziki) umożliwiała ich zakładanie, na obu bokach miały one wpuszczane kieszenie.

Do wszystkich spodni, niezależnie od tego z czego były uszyte, noszono długie skarpety z białej dzianiny i dopiero na nie zakładano czarne skórzane buty z wysoką cholewą, niekiedy niskie także czarne trzewiki, często z ozdobną metalową klamrą na przedzie.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gospodarz z Pomorza w irchowych spodniach, Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932.

Kamizelka + Sukmana

Oba te elementy stroju wierzchniego były zwykle noszone w komplecie, tylko sporadycznie  w sytuacjach nie oficjalnych mężczyzna występował  jedynie w samej  kamizelce.

Szyto je zwykle z takiej samej materii czyli czarnego lub granatowego grubego sukna w dobrym gatunku. Tyle tylko, że w przypadku kamizelki przeznaczano go tylko na jej przody, na plecy używając podszewki lub tkaniny w gorszym  gatunku.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Młoda chłopka pomorska (w głębi obrazu mężczyzna w kamizelce), August Ludwig Most, 1934, chromolitografia, Buntdruck, Rohrbach, 1862.

2. Gospodarz  z Pomorza w sukmanie, Deutche Volkstrachten, Haus Neuerbuch, 1932.

Kamizelki miały pod szyją niewielki kołnierzyk stójkę, dwie cięte wykończone klapką kieszenie. Ich krawędzie lamowano czerwoną tkaniną, zapinano je na 15 - 18 mosiężnych, lekko błyszczących okrągłych  guzików. Dodatkową ozdobę kamizelki stanowiły guziki  naszyte na  klapki kieszeni oraz umieszczony poniżej nich rząd zielonego haftu krzyżykowego.

Sukmana była długa do kostek, do linii pasa zapinana na guziki. Przy szyi wykończona wykładanym, dwuczęściowym kołnierzem z klapkami, które były odszyte czerwoną tkaniną.

Miała długie rękawy z wywijanym mankietem, do którego dla ozdoby przyszywano  4 do 6  guzików, takich samych jak używane do zapinania sukmany. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe