2018-01-08 Strój Górali Śląsk.

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój Górali Beskidu Śląskiego. Górale Śląscy to mieszkańcy  Beskidu Śląskiego. Najważniejsze miejscowości tego regionu to: Istebna, Koniaków, Wisła, Brenna i Ustroń. 

Odzienie tych górali ma wiele cech archaicznych i jest  przystosowane do bytowania w górach i życia w trudnych warunkach przyrodniczych.

W Beskidzie Śląskim wyodrębnia się trzy podgrupy kostiumologiczne, my ograniczymy się do omówienia podstawowych cech ubioru noszonego w Istebnej, Jaworzynce i Koniakowie.

Strój męski noszono tam powszechnie do I wojny światowej, a dopiero druga wojna  spowodowała, że przestano go masowo używać.

Kobiety okazały się bardziej podatne na nowinki mody i  z początkiem XX wieku często zastępowały strój miejscowy ubiorem noszonym w okolicach Cieszyna.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Panny nosiły głowę odkrytą, nie zakładały chustek nawet zimą. Mężatki obowiązkowo przysłaniały głowę czepkiem i chustką.

Czepek składał się z kilku części. Widoczną i najbardziej efektowną był prostokątny pas koronki przeważnie szydełkowej lub klockowej tzw. naczółek. Czepiec zakładano na głowę tak, że naczółek osłaniał czoło, a  pozostałe jego części przylegały ściśle do głowy, ściągnięte i przywiązane mocno do upiętych w kok włosów.

Na  czepek zakładano chustki, o wymiarach 70x70 cm były one jedwabne jednokolorowe lub dwubarwne. Noszono je w dwojaki sposób najczęściej wiązane pod brodą w podwójny węzeł, natomiast  zimą końcami chustki skrzyżowanymi pod brodą okalano szyję i związywano je dopiero na karku.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Kobieta  w  samym czepcu, fot. L. Malicki, 1955.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Gaździnka z Cieszyńskiego, drzeworyt Paweł Steller, 1926.

3. Ślązaczka w czepku (widoczny tzw. naczółek) i chustce, Ziemia, 1937.

4. Naczółek czepka z koronki szydełkowej

Koszule (ciasnocha i kabotek)

Kobieta nosiła jednocześnie tzw. ciasnochę, która pełniła rolę bielizny spodniej i koszulę wierzchnią tzw. kabotek.  

Koszula spodnia miała workowaty kształt, ściśle opinała ciało, do jej podtrzymywania służyło płócienne ramiączko przechodzące ukośnie przez górną część torsu (od przodu ku plecom).

Na nią dopiero zakładano krótką sięgająca do pasa koszulę  wierzchnią z cienkiego samodziału lub bawełnianego płótna albo batystu.

Miała ona krój ponczo poprzecznego, krótkie sięgające do łokcia rękawy z mankiecikami, przy szyi kołnierzyk stójkę, nie miała zapięcia.

Zdobiły ją czerwone lub czarne hafty najczęściej o motywach geometrycznych, roślinnych haftowane krzyżykiem istebniańskim (warkoczykowym), pokrywające w całości mankieciki i stójkę przy szyi.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. koszula kobieca gorale slascy.jpg
a -przody i plecy koszuli; b - rękawy (skroić dwa razy); c - przyramek (skroić dwa razy); d - klin wszywany pod pachami (skroić dwa razy); e - kołnierzyk - stójka; f - mankiety  (skroić dwa razy).
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Góralka z Istebnej w koszulce tzw. kabotku, fot W. Umiński. Ziemia 1911.

3. Koszula kobieca (tzw. kabotek), fot. Łopata, 1930.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

Zapaski (fortuch i fartuszek)

Dolną część ubioru góralki stanowiły dwie zapaski tylna (fortuch) i przednia (fartuszek) o tej samej długości. Zapaska tylnia była obszerna osłaniała tylną część ciała i jego boki, szyto ją z barwionego na czarno płótna.

Cała jej powierzchnia była plisowana w bardzo drobne zakładeczki. W części górnej zapaska była wszywana w wąską oszewkę, której końce służyły do związywania jej w pasie.

Natomiast zapaska przednia była znacznie węższa, na jego wykonanie przeznaczano tkaniny drukowane tzw. modrzeńce i ciemne perkale w drobne białe wzory.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Dziewczynki z „maikiem” w zapaskach przednich i tylnich (fortuchach i fartuszkach), fot W. Umiński. Ziemia 1911.

Okrycia wierzchnie (kożuch + gunia + łoktusza)

Góralki używały identycznych  kożuchów i tzw. guni jak te, noszone przez mężczyzn. Natomiast okryciem wyłącznie kobiecym była tzw.  łoktusza, noszona zarówno przez panny jak i mężatki.

Była to prostokątna płachta płótna, którą po złożeniu na pół (wzdłuż szwu) zarzucano ją na ramiona (okrywała ona prawie całą postać kobiety), związywano ją na piersiach w wielki węzeł. Zakładano ją bezpośrednio na koszulę lub  kożuch.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Górali Śląskich (kobieta w  łoktuszy), mal. J. Karolak.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Jeszcze w drugiej połowie XIX w. noszono kapelusz zwany czorna czopka z czarnego filcu, miał on na tyle szerokie rondo, że chroniło przed deszczem nie tylko głowę ale i ramiona. 

Najwyżej ceniono sobie kapelusze stare, gdyż nasiąknięte tłuszczem, dymem i żywicą nie przepuszczały wody, nowe specjalnie nasączano gorącym łojem lub innym tłuszczem.

Odświętne zdobiono obwiązując główkę sznurkiem uplecionym z białej koziej wełny, jego końce opadały aż na ramiona. 

Około roku 1880 szczególnie w Istebnej i okolicach, rozpowszechnił się jasnoszary kapelusz (biała czopka) z kopulastą główką i małym rondem, swym kształtem przypominał melonik.

Natomiast przed II wojną światową modnymi stały się kapelusze łączące w sobie cechy uprzednio używanych, zwane także białą czopką. 

Były one wykonywane z białego filcu, miały  kształt czornej czopki, ich ozdobę stanowiły białe lub czerwone, zakończone pomponami sznury.

Ponadto zimą górale nosili baranice o kształcie stożkowatym lub cylindrycznym szyte z dwóch warstw futra jagnięcego, od środka czapki białego, od zewnątrz czarnego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Góral w guni,  czarnej kamizelce i w czornej czopce, fot. T. Dobrowolski, 1931.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Grupa Górali Śląskich z Beskidu Śląskiego (mężczyźni w białych czopkach i baranicach), Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania.

Koszula

Była długa, sięgała poniżej kolan, zawsze noszono ją wpuszczoną w spodnie, miała krój poncho podłużnego, jej rękawy były proste, niewszywane w mankiet.  

Miała na piersiach niewielkie rozcięcie związywane tasiemką lub troczkiem, a otwór na głowę odszywano wąską oszewką, szyta była z tkanin samodziałowych. 

Koszule odświętne zdobione były wzdłuż rozcięcia na piersiach i na jego końcu haftem. Haft wykonywany był czarną lub brązową nitką krzyżykiem istebniańskim (warkoczykowym). 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój koszuli męskiej:
a - przody i plecy koszuli; b - rękawy; c - kliny wszywane pod pachami; d - kołnierzyk - stójka.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Haft na przedzie koszuli męskiej

Spodnie (portki, gacie)

Najczęściej używano spodni z białego, folowanego sukna, zwykle pozbawione były one ozdób, latem przywdziewano niekiedy spodnie  płócienne.

Nie zależnie od tkaniny mogły one mieć dwojaki, zawsze prosty krój.

Podstawowa różnica polegała na umiejscowieniu szwu na nogawkach, w jednym kroju biegnie on przez pośladki, a w drugim po bokach spodni.

Po prawej stronie spodni znajdował się niewielki rozporek, a niekiedy po stronie przeciwnej kieszeń. Zakładanie ułatwiały rozcięcia po zewnętrznej stronie nogawek.

W talii spodnie podtrzymywał pasek przewleczony przez tunelik znajdujący się w ich górnej części. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Spodnie męskie:
a - nogawka  (skroić dwa razy).
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Górale z Wisły, Cieszyńskie., Fot. Kubisz i Święch, Tabl. X, Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania.

Okrycia wierzchnie (kamizelka tzw. bruclik + gunia + kożuch)

Latem na koszulę zakładano najczęściej tylko kamizelkę szytą przeważnie z czarnej fabrycznej tkaniny. Tylko młodzi, szczególnie w Istebnej, nosili kamizelki czerwone.

Początkowo sięgały one do linii talii, od lat trzydziestych XX w. do bioder. Kamizelka miała prosty krój, składała się z dwóch przodów i dwuczęściowych pleców ze szwem pośrodku.

Przy szyi była przeważnie gładko wykończona, zawsze na każdym z  boków miała kieszeń przykrytą trójzębną klapką.

Na prawej pole przyszywano 12 metalowych guzików, a obok każdego z nich naszycie imitujące dziurkę. Natomiast na pole lewej w lustrzanym odbiciu haftowano 10 imitacji dziurek i dwie dolne, prawdziwe.

Po trzy guziki przyszywano także na klapkach kieszeni. Naszycia tworzące i imitujące dziurki robiono przeważnie zieloną włóczką. Od lat 30.XX w. zaczęto dodatkowo zdobić przody kamizelek czerwonymi pomponikami (po 6 na każdej pole).

Na chłodne dni okryciem wierzchnim była tzw. gunia. Szyto ją, z grubego ciemnobrązowego, folowanego sukna, miała  krój poncho poprzecznego.      

Sięgała do kolan, zwykle zarzucono ją na ramiona, nie wkładając rąk w rękawy tak by widać było noszoną pod nią odzież (koszulę, kamizelkę czy też kożuch).  

Jedyną jej ozdobę stanowiły tzw. lemki  naszyte ciągłą linią wzdłuż obu przodów i szyi. Składało się na nie 6 do 10 różnokolorowych, najczęściej czerwonych, żółtych i zielonych skręcanych z włóczki sznureczków.

Kożuch był także noszony przez cały rok w dni chłodne, których w tym regionie nie brakowało. Wykonywano go z wyprawionych na brązowo oraz czerwono-brązowo baranich lub jagnięcych skór, sięgał mniej więcej do linii bioder.

Szyto go ręcznie z 5 płatów skóry (2 na przody, 2 na rękawy i 1 na plecy), a na wszystkie szwy naszywano paski czerwonej lub białej skórki.

W części dolnej przody i plecy nie były zaszyte do końca i kożuch miał po bokach niewielkie rozporki. Jego rękawy były proste, lekko zwężone przy dłoni.  

Największą ozdobę kożucha stanowiły szerokie na kilka centymetrów aplikacje, swymi żywymi barwami kontrastujące z tłem skóry.

Ponadto na obu przodach kożucha przyszywano po 4 skórzane guziki i 4 skórzane pętelki. Do zapinania służyły jedynie te przyszyte na prawej pole, natomiast te na lewej pełniły wyłącznie funkcję dekoracyjną.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój Górali Śląskich – drużbowie (mężczyzna w czerwonej kamizelce), mal. J. Karolak.
Longin Malicki, Strój Górali Śląskich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część III, Śląsk, Zeszyt 3, Wrocław 1956.

2. Gazda  w stroju ludowym, fot. Roth, Ziemia 1911.  

3. Włościanie w stroju odświętnym (mężczyzna w tradycyjnym stroju Górali Śląskich, kobieta w stroju cieszyńskim ) fot. W. Umiński. Ziemia 1911.

4. Góral z Istebnej w czarnej kamizelce i kożuchu, mal. J.Kinzel,1893.

5. Góral z Cieszyńskiego, mal. A. Liebscher, koniec XIX w.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Haft Górali Śląskich

Encyklopedia Stroju Ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe