2014-07-29 Haft górali śląskich

Hafty górali śląskich. Zdobią strój górali  Beskidu Śląskiego, określanych też  mianem górali beskidzkich, beskidowych lub śląskich. Wyszycia są niezwykłe i jedyne tego rodzaju w Polsce.

Ich pierwsza osobliwość polega na tym, że rzędy ściegów stanowią tło haftu, a motywy tworzą (zawsze białe) nie pokryte wyszyciami partie tkaniny.

Druga to fakt, że  są wykonywane prawie w całości  typowym tylko dla tego regionu krzyżykiem istebniańskim (warkoczykowym, śląskim).

W ubiorze męskim hafty były najczęściej brązowe,  z niewielkimi elementami czarnymi i podkreśleniami w kolorze czerwonym w tzw. znaku  na koszuli męskiej.

Natomiast w stroju dziewcząt i młodych kobiet czerwone, a w noszonym przez starsze kobiety czarne,  dla wdów i panien z nieślubnym dzieckiem rezerwowano kolor niebieski lub fioletowy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Haft z zaniedrza koszuli męskiej, w części dolnej prostokątny znak

2. Wzornik haftów (pytla)

Motywy haftu
Kobiety wyszywały najczęściej  z „głowy”, na ogół tylko te zajmujące się haftem zawodowo  korzystały z wzorników (pytli).

Motywy używane w hafcie  mogły być  roślinne (drzewa, liście, kwiaty, owoce), zwierzęce (głównie przedstawienia ptaków), nawiązujące do zjawisk atmosferycznych i ciał niebieskich (np. gwiazdy, chmury),  pokazujące przedmioty użytkowe (np. wazonik, wóz) lub kultowe (np. kielich, korona). 

Ponadto haftowano  także motywy abstrakcyjne (np. kostka, serduszko).  W większości motywy te miały swe nazwy własne np.  chmury, gwiozdki, ptoszki ze stromkiem (drzewkiem), serca, stromki, winohradki (winne grona).

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

od góry:
1. Haft z kołnierzyka (obójka) koszuli kobiecej, tzw. winohradki
2. Haft z mankietu (lemieszka) koszuli kobiecej, tzw. gwiozdki małe i duże
3. Haft z kołnierzyka (obójka) koszuli kobiecej, tzw. koniczynki  
4. Haft z mankietu (lemieszka) koszuli kobiecej, tzw. chmury

Sposób haftowania
Podstawowy ścieg używany do wykonania zdobień zarówno na kabotkach jak i koszulach męskich  to krzyżyk istebniański. Wyszywano go zawsze od strony lewej ku prawej i haftowano nim motyw zasadniczy.

Natomiast krzyżyk właściwy pełnił rolę uzupełniającą. Stosowano go w układach pasowych  i w zależności od  sposobu jego rozmieszczenia tworzone nim motywy zwano krzyżyki, godek oraz kurza łapka.  Do  haftów, niezależnie od ich kolorystyki używano  nici  bawełnianych  o jedwabistym połysku.

Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

Ściegi:

1. krzyżyk istebniański (warkoczykowy, śląski) 

2. krzyżyk właściwy

Jakie części stroju ozdabiano
W ubiorach Górali Śląskich najdłużej i najpowszechniej haft przystrajał koszule męskie i kobiece (kabotki).

Na męskich szlaki wyszycia, o układzie pasowym rozmieszczono  wzdłuż brzegów prostych, nie wszytych w mankiet rękawów i po obu stronach, biegnącego do połowy piersi  rozcięcia (zaniedrza), które  w dolnej części wykończone było prostokątnym znakiem. 

Hafty na koszulach kobiecych, miały też układ pasowy,  umieszczano je na  kołnierzyku (obójku), mankietach lemieszkach, pokrywały prawie całą ich powierzchnię. Wyszywane na nich motywy zwykle były różne, ale zawsze  w tym samym kolorze.

 Elżbieta Piskorz-Branekova

 Do pobrania:

1. Rysunek haftu ze znaku na koszuli męskiej 

2. Rysunek haftu z  mankietu (lemieszka) koszuli kobiecej, tzw. gwiozdki

3. Rysunek haftu  z kołnierzyka (obójka) koszuli kobiecej, tzw. ptaszki ze stromkiem

4. Rysunek haftu z z mankietu (lemieszka) koszuli kobiecej, tzw. winohradki

Nauka haftu dla początkujących

Warto wiedzieć, że:

chmury  - motyw zaliczany do grupy odnoszących się do zjawisk atmosferycznych i ciał niebieskich  wykonywany krzyżykiem istebniańskim.

godek  - motyw  wykonywany krzyżykiem właściwym robionym jednoetapowo. Krzyżyki biegną zawsze po skosie (w stosunku do splotu tkaniny). Są rozmieszczone tak, że jedno z ich ramion tworzy razem linię prostą.

Motyw godka składa się z trzech krzyżyków, w których każdy bierze początek w tym miejscu gdzie skończył się poprzedni.

gwiozdki -  motyw zaliczany do grupy odnoszących się do zjawisk atmosferycznych i ciał niebieskich wykonywany krzyżykiem istebniańskim.

kabotek - krótka sięgająca do pasa koszulka z białego perkalu lub batystu.  Jej zachodzące na siebie przody tak jak i  plecy są mocno przymarszczone, przy szyi koszulka ma obójek (niski stojący kołnierzyk), a jej krótkie sięgające do łokcia rękawy wykończone są mankiecikami (lemieczkami).

koniczynki - motyw zaliczany do grupy roślinnych  używany w hafcie krzyżykiem istebniańskim. 

kurza stopka - motyw wykonywany krzyżykiem właściwym robionym jednoetapowo. Ma on zawsze układ liniowy, a wykonanie całego pasa haftu składa się z trzech faz.

Pracę rozpoczyna się zawsze od rzędu środkowego. W nim to haftuje się po trzy umieszczone obok siebie krzyżyki robiąc je zawsze od strony prawej ku lewej.

Po dojściu do brzegu przewraca się tkaninę „do góry nogami” i wyszywa się rząd, który będzie ostatecznie górnym, umieszczając  po jednym krzyżyku nad środkowym krzyżykiem uprzednio wykonanego motywu.

Po dojściu do brzegu rozpoczyna się wyszywanie rzędu, który po zakończeniu haftu będzie dolnym, krzyżyki rozmieszcza się tak jak w rzędzie górnym.

krzyżyki - pasowy motyw wykonywany krzyżykiem właściwym służący  do tworzenia obramowań okalających haft zasadniczy.  

lemieczki - wąskie  mankiety przy koszuli kobiecej, ozdobione na całej powierzchni czerwonym lub czarnym haftem krzyżykowym. Przy koszuli męskiej wykończenie prostych, nie wszytych w mankiet rękawów. 

obójek - niski stojący kołnierzyk stanowiący wykończenie zarówno koszuli kobiecej jak i męskiej. Prawie na całej powierzchni ozdobiony haftem krzyżykowym.

ptoszki ze stromkiem - motyw zaliczany do grupy zwierzęcych  używany w hafcie krzyżykiem istebniańskim.

pytla - wzornik haftów wykonywany początkowo wyłącznie na płótnie, w okresie międzywojennym coraz częściej wzory haftów przerysowywano na papier i wzornik tworzyły luźne kartki lub zeszyt.

serce -  motyw zaliczany do grupy abstrakcyjnych  używany w hafcie krzyżykiem istebniańskim.

stromki  - drzewka - motyw zaliczany do grupy roślinnych  używany w hafcie krzyżykiem istebniańskim.

winohradki - motywy nawiązujące swym kształtem do winnego grona używane w hafcie należą do grupy motywów  roślinnych. 

zaniedrze - pionowe, sięgające do połowy piersi rozcięcie koszuli męskiej, w części dolnej zakończone prostokątnym znakiem. Brzegi zaniedrza ozdobione ułożonymi pasowo brązowymi lub szarymi haftami, wykonanymi głównie krzyżykiem istebniańskim. 

znak - prostokątny, naszywany na koszulę kawałek tkaniny ozdobiony haftem, najczęściej czarnym z niewielkimi podkreśleniami czerwoną nitką. Zabezpiecza koszulę przed rozdarciem.

Zobacz też:

Encyklopedia haftu

Haft kujawski

Haft łowicki

Haft biskupiański

Haft kaszubski

Haft łowicki

Haft sieradzki

Haft kujawski

Haft kurpiowski

Haft kaszubski

Haft kujawski

Haft kujawski