2018-06-22 Strój bamberski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój bamberski. Był noszony we wsiach należących do Poznania, położonych od niego na północ, południe i zachód. Pierwotnie wsie te zamieszkiwała ludność polska, potem sprowadzono tutaj ludność bamberską z Niemiec.  

Wojny, które przeszły przez te tereny na początku XVIII wieku, spowodowały ich zdewastowanie, a zaraza z lat 1708 – 1710  całkowite wyludnienie.

Sam Poznań, także zniszczony potrzebował stałych dochodów, dlatego podjęto decyzję o sprowadzeniu osadników z Niemiec. Potencjalnym kolonistom  postawiono tylko jeden podstawowy warunek - musieli być wyznania rzymskokatolickiego.

Pierwsi, w liczbie 60 osób przybyli w 1719 roku do wsi Luboń z Bambergu we Frankonii. Potem nastąpiły kolejne fale osadnictwa z tego regionu i  innych ziem południowych Niemiec, ale także z terenu Prus Wschodnich, a nawet ze Śląska. Ten proces osadniczy zakończył się około 1750 roku.

Nowo przybyli otrzymywali ziemię w wieczyste posiadanie, byli osobiście wolni, a ich świadczenie ograniczały się do opłat czynszowych i danin.

Bambrowie, bo tak zaczęto nazywać nowych osadników, zasymilowali się dosyć szybko z miejscową ludnością, zarzucając ojczysty język, obrzędowość i kulturę, zachowali po pewnych modyfikacjach swój ubiór tradycyjny.

Dużą rolę w tym procesie odegrał kościół i polska szkoła.

Początek XX w. to czas, gdy wsie zasiedlone przez ludność bamberską stawały się stopniowo dzielnicami Poznania.

Strój, szczególnie kobiecy jako, że mężczyźni przestali swój nosić powszechnie już w 2.połowie XIX w,. stał się ubiorem odświętnym w największym stopniu związanym z obrzędowością kościoła katolickiego i udziałem w procesjach ubranych w niego kobiet.         
 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
 
Świątecznym nakryciem głowy panien, zakładanym do ślubu i w czasie wielkich uroczystości był kornet. Pełnił on głównie funkcje estetyczne i ozdobne, był nakryciem głowy ciężkim, łatwo zsuwającym się i trudnym do noszenia.

Kornety panieńskie zdobiły kolorowe papierowe i płócienne kwiatki, srebrne, szklane bombki, pęki szychu i koraliki oraz wstążki w kolorze białym, niebieskim, różowym i żółtym. Natomiast te używane do  ślubu miały więcej świecidełek i dodawano do nich żywe lub sztuczne gałązki mirtu i wstążki - jedynie białe i niebieskie.

Nieodzownym elementem stroju  był czepek noszony nie zależnie od pory roku i stanu cywilnego. Do stroju odświętnego używano ich dwa rodzaje tzw. kopki i czepka trzykwaterkowego.

Kopką nazywano czepiec o główce z kwadratowego kawałka tiulu, ściągniętego i dopasowanego do kształtu głowy, wykończonego 4 wiązaniami z batystu lub wstążki.

Natomiast główka czepka trzykwaterkowego składała się z trzech prostokątnych części, całość także ściągnięta była z tyłu i dopasowana do kształtu głowy, wykończały go również 4 batystowe wiązania. 

Oba typy czepków miały główki z  tiulu o drobnych oczkach, a prawie całą ich  powierzchnię pokrywał biały haft  ręczny.  Posiadały one po  cztery wiązania najczęściej batystowe sporadycznie ze wstążki, dwa z nich wiązano w kokardę pod brodą, dwa na karku. 

 
Główki czepków prawie zawsze owijano, zwiniętą w rulon jedwabną chustką tzw. jedwabnicą z wielokolorowym, ozdobnym szlakiem. Po sposobie wywiązania chustki można się było zorientować czy zdobi ona czepek panny, czy mężatki.

Do stroju codziennego, ale wyjściowego noszono kapelusz (budkę, ryżak), przy świątecznym- założony na czepek służył do osłaniania go przed silnym słońcem. Kapelusz ten podbity był różową lub niebieską podszewką z płótna, trzymał się na głowie dzięki wiązanym pod brodą wstążkom.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Bamberki. Wielkopolska, pocztówka

2. Bamberka spod Poznania, Stanisław Poniatowski, Etnografia Polski, tabl. XIV, Warszawa 1932

3. Wieś Winiary pod Poznaniem (Bamberki), Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, W. Ks. Poznańskie, Kraków 1875

4. Kobieta w czepku, Poznań ok. 1920 r.

5. Pomnik Bamberki w Poznaniu

Koszula (półkoszlko) + kryza

Miała krój przyramkowy, przy szyi niewielką stójkę, rękawy wszyte w mankiet, szyta była z białego, bawełnianego płótna lub batystu. 

Koszula płócienna nie miała żadnych zdobień. Natomiast w batystowej mankiety i przyramki szyto z tkaniny wyszywanej maszynowym haftem angielskim. Ozdobne mankiety koszul batystowych wystawały lekko z rękawów kaftana.

Krezę zakładano na kaftan, szyta była z białego batystu, tiulu i zdobiona ręcznym lub maszynowym haftem angielskim. Składała się z wąskiego paska tkaniny, równego obwodowi szyi i doszytej do niej  mocno przymarszczonej kryzy właściwej o brzegach wykończonych niewielkimi ząbkami. Ponadto, szczególnie do stroju codziennego używano kryz w całości wykonanych z koronki szydełkowej.

 
Watówka + spódnica spodnia (spódnik)  + spódnica wierzchnia (dyrdok) + suknia (spódnica z kaftanem)

Aby osiągnąć „kopiastość” sylwetki kobieta zakładała jednocześnie kilka elementów stroju spodniego. 

Na tzw. sznurówkę z kiszką, nie zależnie od pory roku, wkładała tzw. watówki (do stroju codziennego dwie, do odświętnego trzy), następnie kilka spódników, a potem suknię czyli spódnicę (dyrdok) z kaftanem.

Każda kobieta miała takich sukni zwykle czternaście, obowiązkowym było posiadanie czterech podstawowych zestawów: kompletu szafirowego z jedwabnego  rypsu, karmazynowego i szmaragdowego z tkaniny wełnianej oraz biało-kremowego z kaszmiru lub białego jedwabiu w różnobarwne kwiatki.

Ponadto Bamberka mogła nosić także kaftan i spódnicę szyte z innych materiałów.

W dni szczególnie chłodne kobiety dodatkowo na ostatnią watówkę, a pod pierwszy spódnik zakładały tzw. flanelkę czyli spódnicę z białej flaneli.

Wierzchnią część watówek szyto z rożnych materiałów bawełnianych, wełnianych i jedwabnych, spodnią z flaneli lub gazy. Pomiędzy te tkaniny wkładano watolinę lub warstwę waty.

Spódnice spodnie (spódniki) w części górnej były podwijane. W powstały tunelik wciągano tasiemkę, która po ściągnięciu powodowała marszczenie halki.

Szyto je z płótna, były śnieżnobiałe i zawsze mocno ukrochmalone, zakładano zgodnie z zasadą, że najpiękniejsze znajdowały się przy spódnicy wierzchniej (dyrdoku).

Dyrdok był szeroki, zawsze dwuwarstwowy, część wierzchnią sporządzano z tkanin wełnianych, jedwabnych oraz bawełnianych, natomiast spód z białej, sztywnej gazy.

W części górnej tkaninę podwijano, a w powstały tunelik wciągana była tasiemka, służącą do marszczenia spódnicy. Po przymarszczeniu fałdy rozmieszczano na jej tyle i bokach spódnicy - przód pozostawiając zupełnie gładki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Bamberki w strojach ludowych, pocztówka

2. Bamberki z wieńcem na dożynkach w Spale, „Wiedza o Polsce”, Etnografia Polski, tom III, Warszawa brak daty wydania

Stanik (sznurówka) + Kaftan 

Stanik był sznurowany lub zapinany na haftki albo guziczki. Znano ich dwa rodzaje. Pod odzież wierzchnią noszono tzw. staniki z kiszką szyty z tkanin niezbyt kosztownych, ale zawsze bardo mocnych z doszytym w pasie wałkiem wypchanym skrawkami materiału lub watą. Spoczywały na nich  spódnice, a sylwetka kobiety stawała się dzięki nim szeroka i baniasta.

Natomiast odzieżą wierzchnią bardzo młodych dziewczynek były staniczki  najczęściej z tkaniny różowej, niekiedy atłasu.

Kaftanów używano dwa typy. Starszy z nich zwano od kroju pleców drajfałdką, miał on przy szyi wąską oszewkę, rękawy wszyte z bufkami, a przy dłoni wąskie, zapinano go na haftki.

Szyto go przeważnie z czarnego materiału wełnianego lub grubego rypsu jedwabnego, a podszewkę stanowiła szara flanela.

Drugi kaftan tzw. kaftun używano powszechnie do ubioru odświętnego, w szczytowym okresie rozwoju stroju bamberskiego. Był on  krótki, sięgał do linii talii, miał proste przody (o krawędziach usztywnionych fiszbinami),   jednoczęściowe rękawy wszyte z dużą bufką i wąskie przy dłoni, zapinano go na haftki.

Przeznaczano na niego, w zależności od okoliczności i czasu, w jakich miano go nosić różne tkaniny. Zimowe szyto z materii grubszych,  a sam kaftun dodatkowo ocieplano warstwą waty lub watoliny. Na letnie używano tkanin cienkich  i delikatnych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Bamberka. Wielkopolska, pocztówka, lata 20.XX w.

2. Typy wielkopolskie, rys. K. Szmyt, Antonie Rose, Poznań, pocztówka, lata 20.XX w.

3. Współczesne Bamberki

Zapaska

Świąteczna  była szyta z białego batystu, woalu lub  tiulu. Batystową  zdobił haft ręczny lub maszynowy, ta z woalu miała wytłaczany drobny wzór, najbardziej zdobiono zapaski tiulowe. Wyszywano na nich haftem ręcznym  motywy roślinne.

Wszystkie zapaski miały tę samą długość co i spódnica, osłaniały jej przód i boki. Do brzegów zapaski doszywano troczki, które krzyżowano na plecach i wiązano w kokardę z przodu pod zapaską.

Dodatkową ozdobą tej części stroju były szarfy z tiulu, płótna, batystu lub jedwabnych wstążek, mocowane je z tyłu zapaski w miejscu skrzyżowania troczków i związywano na kokardę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Bamberka, Opis ziem zamieszkanych przez Polaków, Ziemie Polskie w Prusach, tom I., Warszawa 1904.

Chusty pełniące rolę okryć wierzchnich

Kobiety nosiły bardzo wiele różnorodnych chust zarzucanych na ramiona.  Mogły być one cienkie lub grube w zależności od pory roku, kiedy je używano.

Latem zakładano tzw. latówki z cienkiego, gładkiego, białego lub kremowego kaszmiru. Mogły być one jednobarwne lub we wzorzyste pasy w kolorach: brązowym, pomarańczowym lub czerwonym.

Natomiast w dni chłodne używano chustki zwanej małą, która wbrew swej nazwie miała wymiar 168 x 168 cm.

Trzeci typ  to chusty tzw. tureckie z grubej, podwójnie tkanej wełny we wzory orientalne lub pasy, utrzymane w ciemnej, nasyconej tonacji z dominacją przytłumionej barwy czerwonej.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Bamberka z pod Poznania., pocztówka z fot. ze Zbiorów. im. H. i W. Cichowicz

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Były różnorodne, zwykle stanowiły komplet z konkretnym okryciem wierzchnim. Zasadą było, że  do brązowego płaszcza z peleryną używano  kapelusza brązowego z szerokim i prostym rondem oraz cylindryczną niską główką.

Natomiast do czamar i wołoszek  zakładano kapelusz czarny, filcowy z szerokim, lekko podwiniętym ku górze rondem i płaską, półkolistą główką. 

Najdłużej w użyciu były kapelusze z czarnego filcu o szerokim obszytym taśmą rondzie i stożkowatą, wciśniętą do środka główką, otoczoną czarną wstążką.

Zimą używano dwóch typów czapek: z otokiem z lisiego lub bobrowego futra oraz denkiem z zielonego aksamitu i  stożkowatych z bobrowych lub karakułowych skór. Jedynie we wsi Rataje używano granatowych  maciejówek.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wieś Jeżyce pod Poznaniem (Bambrzy), Oskar Kolberg, „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”, W. Ks. Poznańskie, Kraków, 1875.

Koszula

Szyta była z lnianego lub bawełnianego płótna. Te starszego typu miały niewielki wykładany kołnierzyk. Noszone pod koniec XIX wieku i później  miały przy szyi  jedynie oszewka, na którą od święta zakładano usztywniony, zapinany z tyłu kołnierzyk.

Okrycia wierzchnie

Na koszulę zakładano kamizelkę, która miała pod szyją niewielki podkrój. Była zapinana aż pod brodę i szyta w całości z jednej tkaniny, najczęściej w jaskrawym kolorze. Jedynie na kamizelki zakładane pod surdut przeznaczano materiały ciemne.

Oprócz kamizelek używano także kaftanów (jak), na te codzienne przeznaczano sukno czerwone, na świąteczne granatowe. Miały one dwurzędowe zapięcie, a przy szyi  wykładany kołnierz. 

Na kamizelkę i kaftan zakładano różne okrycia wierzchnie. Używano dwa rodzaje surdutów:

1. z granatowego sukna miał krótki stan i długie zwisające luźno poły;

2. z czarnego sukna lub tkaniny ubraniowej zakrywał biodra, posiadał wykładany kołnierz, rękawy z mankietami, kieszenie przysłonięte patkami, dwurzędowe zapięcie.

Ponadto od święta noszono czamary z ciemnego lub szarego sukna,  przysłaniały ona kolana, miały długie rękawy, stojący kołnierz, fałdowane plecy i zdobione czarnym szamerunkiem przody.

Zimą przywdziewano dopasowaną w pasie, sięgającą kolan bekieszę wzorowaną na odzieży węgierskiej. Szyto ją z wełnianej tkaniny podbitej futrem, była ona niekiedy zapinana na pętlice, a przy szyi miała kołnierz z bobrowego futra.

Używano także tzw. płaszcza z krótką pelerynką z jasnobrązowego sukna, o kroju wzorowanym na modzie ogólnoeuropejskiej oraz tzw. wołoszki - sięgającej do kostek o odcinanych plecach suto marszczonych w dolnej części, z wykładanym dwurzędowym kołnierzem, niekiedy lamowanej czarną taśmą, wykonywanej z sukna w kolorze ciemnogranatowym.

Spodnie

Używano ich kilka rodzajów. Te najstarsze szyto  z cielęcej skóry w kolorze żółtym, zdobiły je kolorowe hafty i aplikacje. Ponadto noszono spodnie szyte z sukna niebieskiego lub w barwach ciemnych. Nogawki spodni, wszystkich typów wpuszczano w cholewy butów.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe