2019-07-03 Strój częstochowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Śląskie. Strój częstochowski. Precyzyjne wyznaczenie granic obszaru, na którym był noszony ten ubiór jest w chwili obecnej bardzo trudne. Bezwzględnie centralnym miastem tego regionu była Częstochowa, a noszono go na ziemiach otaczających ją szerokim pasem.

Strój częstochowski, był najdalej wysuniętym na południe ubiorem należącym  do grupy ubiorów mazowieckich.

Szyto go prawie w całości z tkanin samodziałowych. Mężczyźni przestali go nosić już przed 1914 rokiem, kobiety używały go powszechnie jeszcze do końca lat dwudziestych ubiegłego wieku, a bardziej konserwatywne nawet do jego lat trzydziestych.

Przestano go nosić między innymi ze względów ekonomicznych, jako że   jego wykonanie wymagało dużego nakładu pracy. Bardziej opłacalnym było kupowanie tanich tkanin fabrycznych tym bardziej, że w samej Częstochowie działały liczne zakłady włókiennicze.  

  
       
STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

       
Nakryciem głowy zarówno mężatek jak i panien była, najczęściej związywana na karku chustka, na co dzień płócienna z lnianego samodziału lub z kupnej tkaniny bawełnianej, a od święta wzorzysta wyrobu fabrycznego. 

Natomiast nakryciem głowy kobiety zamężnej był czepek. Znano ich w regionie częstochowskim kilka typów. Najstarszym była tzw. krymka  szyta z cienkich tkanin bawełnianych, wiązano na niej chustkę, która praktycznie przysłaniała cały czepek.

Przed I wojną światową modnymi stały się tzw. czepce okrągłe, najpowszechniej noszono je w pierwszych latach okresu międzywojennego. Szyte były najczęściej z haftowanego tiulu, a ich główkę przystrajały rzędy tiulu ułożonego w zakładki.

Początkowo czepki te tylko okalały głowę, później zaczęto doszywać do nich wiązania, które związywano pod brodą w dekoracyjną kokardę. Ponadto używano jeszcze tzw. czepców kwaterkowych z haftowanego maszynowo tiulu, miały one kształt kapturka, z główka szytą z kilku części (kwaterek) i bogato zdobiony tzw. półczepków  o romboidalnym kształcie, opasujących górną część głowy i jej boki, wiązanych pod brodą w kokardę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Czepek tzw. okrągły

2. Małżonkowie ze wsi Wąsosz Górny, ok.1930 r. Kobieta w czepku tzw. krymce, na której wywiązano chustkę.

Koszula + Kryzka

Koszula starszego typu miała krój poncho podłużnego, przy szyi wykończona była oszewką, jej niezbyt szerokie rękawy wszywano w wąski mankiet lub oszewkę. Natomiast koszule nowszego typu miały krój przyramkowy, pod szyją  wykładany kołnierzyk albo oszewkę, a ich  rękawy były znacznie szersze i z  większymi mankietami. 

Wszystkie szyto z  dwóch gatunków płótna, górną z lepszego samodziału, dolną - niewidoczną z grubszego płótna lnianego. W latach 20.XX w. koszule o kroju przyramkowym szyto już całe z jednego typu płótna dobrej, a kołnierzyk i mankiety zastąpiły przymarszczone falbanki z pasów fabrycznego haftu angielskiego.

Do koszul bez kołnierzyka zakładano kryzki szyte z cienkiego płótna bawełnianego lub batystu o bokach wykończonych ząbkami i ozdobione białym haftem angielskim.

Suknia (burok) + spódnica

Składała się najczęściej z płóciennego, samodziałowego lub aksamitnego, zwykle nie zdobionego stanika i spódnicy z samodziału wełnianego w pionowe paski prawie zawsze na czerwonym tle.

Samodział układano w drobne fałdki, rozmieszczone głównie na bokach i tyle spódnicy, rozporek umożliwiający założenie znajdował się zawsze na jej przedzie. Fałdki były tak robione, że paski skrywały się w nich i burok sprawiał wrażenie jednobarwnego, dopiero ruch powodował, że ujawniały się dotychczas skryte w fałdach paski. 

 
Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto, szczególnie w okresie letnim nosić spódnice szyte z tkanin fabrycznych, najczęściej używano tkanin wełnianych w kolorach: bordo, zielonym, czerwonym, granatowym, rzadko czarnym. Były one szerokie i miały taki sam krój jak spódnice buroka. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Stroje ze wsi Panki, Adrian Głębocki, ok. 1863 r.

Zapaska do pasa i naramienna (zapaska do odziewu)

Do buroków zakładano przeważnie zapaski z samodziałów wełnianych w pionowe, kolorowe paski. Tkaninę po przymarszczeniu wszywano  w oszewkę z pasa, najczęściej tego samego samodziału.

Do końców oszewki przyszywano troczki z wełnianych nitek skręconych w sznureczek lub uplecionych w warkoczyk. Ponadto, zgodnie z nowszą modą szyto zapaski z wełnianych, jedwabnych i bawełnianych tkanin fabrycznych.  Były one węższe od samodziałowych. Szyto je z jednego płata tkaniny (ok. 80 cm) i  po przymarszczeniu wszywano w pasek z tej samej materii, niekiedy krojono je z kilku klinów lub wykańczano falbanką. Noszono je najczęściej do spódnic.

Zapaska do odziewu pełniła rolę okrycia wierzchniego. Noszono ją na ramionach lub zarzuconą na głowę. Szyta była z prostokątnego płata samodziału wełnianego (zawsze w pionowe paski). Jeden z jej dłuższych boków po przymarszczeniu wszywano w oszewkę, do której  przyszyte były plecione lub kręcone troczki. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska do pasa

2. Fragment obrazu  Przybycie kompanii na Jasną Górę,  Adrian Głębocki,1868 r.

Kaftan

Ze względu na to, że staniki sukni były mało strojne, często przysłaniano je kaftanami, które - w zależności od pory roku, w jakiej miały być noszone - szyto z cienkich lub grubych materiałów.   

Były one dosyć krótkie (z przodu ok. 46 cm) i dosyć obcisłe, miały  okrągłe wycięcie pod szyją,  proste pozbawione zaszewek przody, gładko wszyte rękawy, a plecy z lekko zaokrągloną dolną krawędzią dłuższe od przodów  o 3 - 4 cm.

Dół kaftanów odszywano koronką, falbanką, pasem aksamitu, ozdobne naszycia znajdowały się także po obu stronach jedno lub dwurzędowego zapięcia kaftana.

STRÓJ MĘSKI 

Nakrycia głowy
                 
Noszono kilka rodzajów nakryć głowy. Latem i  do stroju codziennego zakładano kapelusze słomiane. Zimą wysokie, futrzane czapki tzw. baranice o stożkowatym kształcie.

Używano także niskich rogatywek w kolorze ciemnoniebieskim, szarym lub czarnym z otokiem z czarnego baranka, ponadto filcowych kapeluszy o zróżnicowanym kształcie, najczęściej o średnim rondzie i prostej główce. Najpóźniej modnym, a jednocześnie takim, które najdłużej było używane były granatowe  tzw. kaszkiety z tekturowym daszkiem lakierowanym na czarno.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Grupa włościan ze wsi Stradomia (pod Częstochową), XIX w.

Koszula

Koszula starszego typu miała krój poncho podłużnego. Przy szyi wykończona była oszewką lub wąskim kołnierzykiem. Miała szerokie  rękawy wszywane w mankiet. Była dosyć długa. Noszono ją wypuszczaną na spodnie.

Natomiast koszule nowszego typu miały krój przyramkowy, pod szyją  wykładany kołnierzyk i rękawy z mankietami. Były one nieco krótsze od tych starszego typu i noszono je wpuszczone w spodnie. Na oba typy koszul przeznaczano lniane samodziały. W okresie międzywojennym modnym stało się naszywanie na przody koszul  tzw. gorsów z bawełnianego płótna fabrycznego.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mieszkańcy Kokowej, ok. 1950 r.

2. Wykrój koszuli męskiej o kroju przyramkowym:
a - plecy; b - przyramki; c - przody; d - klin pod pachę (skroić dwa razy); e - rękaw z mankietem  (skroić dwa razy); f - kołnierzyk.

Kamizelka

Używano dwóch typów kamizelek. Jedne były długie do bioder, wykończone pod szyją gładko lub z owalnym, albo trójkątnym wycięciem, zapinane na rząd ciemnych guziczków. Drugie sięgały kolan, miały stojący kołnierz i zapięcie na mosiężne guziki.

Wszystkie miały bardzo prosty krój, szyto je z sukna w kolorze granatowym. Szczególnie latem stanowiły one niekiedy całe okrycie wierzchnie, w okresie chłodów zakładano na nie sukmanę.

Na  przełomie XIX i XX wieku w modę weszły kamizelki o klasycznym kroju miejskim, o plecach z czarnej podszewki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Rysunek i wykrój kamizelki męskiej:
a - rysunek przodu; b - przód (skroić dwa razy); c - plecy.

Sukmana + Pas

Używano dwóch typów sukman szytych z sukna samodziałowego, ciemnoniebieskie znamy tylko z opisów i ikonografii, czarne tzw. kapoty przetrwały do początków XX w.  Były one odcinane w pasie, w części dolnej ułożone w fałdy, miały wykładane klapki, na bokach cięte, pionowe, wpuszczane kieszenie, zapinano je (do linii pasa) na jeden lub dwa rzędy guzików.

Sukmany przepasywano skórzanymi, nabijanych mosiężnymi ćwiekami pasami tzw. trzosami  i pasami wełnianymi. Te ostatnie były pasiaste, często dominowała w nich kolorystyka brunatna lub czerwona, miały szerokość kilkunastu centymetrów i długość, która pozwalała by mężczyzna okręcił się nim dwukrotnie, a jeszcze końce pasa zawiązane z przodu na węzeł opadały luźno aż do kolan.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Wykrój sukmany tzw. kapoty:
a - rękaw (skroić dwa razy; b - mankiet (skroić dwa razy); c/1, c/2 i c/s części przodu (wszystkie skroić dwa razy); d/1, d/2 i d/3 - plecy; e - ½ kołnierza; f - klapki kieszeni.

2. Kobieta i mężczyzna ze wsi Truskolasy, Adrian Głębocki, ok. 1863 r.

3. Fragment wełnianego pasa

Spodnie

Spodnie starszego typu, miały prosty krój, były szerokie posiadały   rozcięcie na boku, szyto je z lnianych samodziałów farbowanych na kolor granatowy lub czarny. 

Pod koniec XIX wieku zaczęto używać spodni z tkanin fabrycznych z rozporkiem na przodach. Były one znacznie węższe, lepiej dopasowane i staranniej wykończone w pasie jako, że w tym okresie noszono już przeważnie koszule wpuszczane w spodnie. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe