2019-10-22 Strój lubuski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Lubuskie. Strój lubuski noszono w rejonie między miastami  Babimost i Międzyrzecz, a miejscem gdzie najpowszechniej go noszono była miejscowość Dąbrówka i kilka otaczających ją wsi. 

Strój  kobiecy zachował się do połowy XX wieku jedynie na obszarach peryferyjnych. Ubiór męski przestał być powszechnie używany na przełomie XIX i XX wieku.

Granice Ziemi Lubuskiej prawie w całości wyznaczają w sposób naturalny rzeki. Od południa i zachodu stanowi je środkowa Odra, od północy dolna Warta, a wschodnią jest rzeka Obra, dopływ Warty. Przez całe wieki ziemia ta pozostawała poza granicami państwa polskiego.

Dopiero wiek XIX i osiemnaście lat dwudziestego stulecia przyniosły pewną pozytywną zmianę, nie był to co prawda  powrót w granice Polski, ale pewna jego namiastka. Ziemia Lubuska została w granicach państwa pruskiego połączona z Wielkopolską w jedną jednostkę administracyjną.

Lata te, to z jednej strony czas bardzo ostrej germanizacji, ale także okres silnego wzrostu świadomości narodowej mieszkających tam Polaków. Ostatecznie jednak tereny te weszły w skład Polski dopiero 1945 roku. 

 
STROJE KOBIECE

Nakrycia głowy

Kiedyś elementem wyłącznie stroju druhny i panny młodej były tzw. bukiety czyli półkolisty wianek o nie stykających się ze sobą końcach. Zakładano go w charakterystyczny sposób, okalał twarz od wierzchołka głowy, aż poniżej uszu, a na głowie utrzymywał  się dzięki temu, że przypinano go do włosów spinkami.

Wianek ten tworzy kilka rzędów, połączonych ze sobą i usztywnionych drutem, sztucznych kwiatów (najczęściej są to pąki róży), pomiędzy nie wplatane są szklane bombki, pocięty celofan oraz złote lub srebrne nitki.

Czepców na  terenie Ziemi Lubuskiej znano kilka rodzajów,  najbardziej popularnym i najpowszechniej noszonym, a także najdłużej zachowanym był szyty z tiulu tzw. czepek z ogonkiem był zwykle związywany pod brodą upiętą w kokardę wstążką.

Miał kształt czapeczki, wykończonej przy twarzy pasem ułożonego w zakładki tiulu. Okalał czoło, osłaniał boki głowy, półkolistą linią zachodził aż na policzki. Z tyłu czepiec zdobiła, ułożona w głębokie fałdy falbanka tzw. ogonek.

Ponadto kobiety nosiły różnego rodzaju  chustki, wiązano je  pod brodą lub na karku. Mogły być one płócienne, perkalowe, wełniane lub pluszowe te ostatnie nosiły zwykle starsze kobiety. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wieśniaczki z powiatu nowotomyskiego w strojach regionalnych na uroczystości przekazania sprzętu wojskowego w Nowym Tomyślu, „Tygodnik Ilustrowany”,1938 r.

2. Grupa weselników, ok. 1936 r.

Koszula + Kryzka
     
Koszula miała krój poncho, szyto ją zwykle z trzech gatunków płótna samodziałowego, najdelikatniejsze przeznaczano na rękawy, średniej jakości na górną część koszuli, a  najgrubsze na  jej niewidoczną część dolną. 

Używano koszul z długimi, prostymi rękawami  z mankietami lub bez albo z krótkimi sięgającymi zaledwie do łokcia o brzegach wszywanych w wąską oszewkę. 

Koszule nie zależnie od długości rękawa miały przy szyi niewielki stojący kołnierzyk, ozdobne marszczenia rękawów i biały skromny haft wykonywany niekiedy na ich ramionach. 

Kryza zakładana na koszulę była dwuczęściowa. Tworzyły ją dwa, różnej szerokości i długości, pasy tiulu lub batystu ozdobione białym haftem ręcznym lub maszynowym.

Oba pasy tkaniny po przymarszczeniu i ułożeniu w zakładki zszywano ze sobą, szew przysłaniała niebieska lub różowa wstążeczka. Szerszy brzeg kryzy leżał na ramionach, piersiach i plecach kobiety, mniejszy okalał  jej szyję.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kryzka

Kaftanik (kabat) + Stanik

Kaftanik był luźny, sięgał poniżej bioder, szyto go z różnych materiałów, z podszewką lub bez, najczęściej jednak z tkaniny ciemnej. Przód  kaftana składał się z dwóch części, plecy z jednego lub dwóch płatów tkaniny, ale zawsze dopasowane były pionowymi cięciami lub zaszewkami.

Kaftan miał przy szyi wykładany kołnierz lub stójkę, rękawy w części górnej przymarszczone bez mankietów. Noszono go bezpośrednio na koszulę lub na stanik doszyty do spódnicy. 

 
Stanik mógł stanowić oddzielną część odzieży albo być doszyty do spódnicy wierzchniej lub spodniej. Miał proste przody i plecy, opasywał  ściśle kibić, sznurowano go lub zapinano na haftki. 

Staniki doszywane do spódnicy spodniej wykonywano z tkanin gorszych gatunkowo,  natomiast na  noszone samodzielnie lub doszywane do spódnicy wierzchniej przeznaczano tkaniny atłasowe i  jedwabne. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Gospodarz i gospodynie, mal. J. Karolak, Adam Glapa, Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

2. Wykrój stanika:
a - przód (skroić dwa razy); b - plecy. Adam Glapa, Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Spódnica lub Spódnica + Stanik

W zależności od pory roku i zamożności kobiety nosiły różne spódnice, zwykle przywdziewając ich jednocześnie co najmniej trzy.

Jako pierwszą zakładały tzw. spódnik, mogła być to tylko sama spódnica lub ze stanikiem całość z tkaniny w gorszym gatunku,  zimą jego miejsce zajmował tzw. watok czyli spódnica ocieplana watą.

Drugą w kolejności był  tzw. szorc czyli spódnica z doszytym lub oddzielnym stanikiem, zwykle wykonanym z ozdobnych tkanin i dopiero jako trzecią zakładano spódnicę wierzchnią z fabrycznych tkanin wełnianych,  jedwabiu, sukna lub z pasiastego samodziału wełnianego o czerwonym tle w pionowe paski.

Wszystkie te spódnice miały zbliżony krój, szyto je z 3 - 4 m materiału, marszczenia koncentrowały się na ich tyłach, przody miały prawie gładkie z rozporkiem i zapięciem. Zawsze stosowano zasadę, że najkrótsza i najwęższa była pierwsza spódnica spodnia, każda następna była zarówno szersza jak i dłuższa.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Druhna i drużba, mal. J. Karolak, Adam Glapa, Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

2. Spódnica samodziałowa

Zapaska

Odświętne szyto z tych samych materiałów co i ozdobne staniki. Stosowano jednak zasadę zestawień  kontrastowych i tak np. do modrego stanika zakładano zapaskę bordową lub karmazynową, natomiast do jaskrawo różowego zieloną.

Ponadto używano także zapasek płóciennych ozdabianych haftem maszynowym lub rzadziej ręcznym.  Wszystkie szyto z płata tkaniny, który po przymarszczeniu  wszywano w pasek zapinany na haftki. Dla ozdoby do  jednego z końców paska doszywano kokardę z tej samej tkaniny co i zapaska.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w stroju ludowym z Dąbrówki Wielkopolskiej, „Ziemia” 1949 r.

2. Końce wiązań zapaski

Chusty naramienne

Używano dwóch rodzajów  chust o wymiarach ok. 150 x 150 cm. Jedne z nich zwane sieciami miały głównie charakter dekoracyjny, taką chustę najpierw złożoną po przekątnej zakładano na ramiona, a następnie krzyżowano na piersiach.

Były one wełniane  najczęściej z białej, kremowej lub czerwonej tkanin,  zdobiły je szlaki motywów kwiatowych. Zawsze miały długie, plecione   frędzle w tym samym  kolorze co i chusta, i to od nich wywodzi się ich nazwa.

Drugi  typ dużych chustek zakładano dla ochrony przed chłodem, były one grube, wełniane noszono je na ramionach okrywały całą postać.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój lubuski, rys. Kazimier Zadora-Przyłęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, pocztówka, 1966 r.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy
       
Mężczyźni w ostatniej fazie noszenia stroju używali najczęściej  kapeluszy słomianych z szerokim rondem i stożkowatej główce przepasanej czarną wstążką oraz granatowych lub czarnych maciejówek z czarnym lakierowanym daszkiem. Czapki te kupowano w Poznaniu, dlatego nazywano je poznanionki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Czapka maciejówka (poznanionka)

Koszule + Przodzik

Miały krój poncho, szyto je z białego, dobrego gatunkowo samodziału lnianego, a zimowe także z flaneli. Przy szyi wykończone były niewielkim, wykładanym kołnierzykiem o zaokrąglonych rogach, miały proste  rękawy wszyte w mankiet o kształcie trapezu. Były one długie, sięgały poniżej bioder, najczęściej noszono je wpuszczone w spodnie.

Na koszulę, a pod okrycie wierzchnie zakładano przodzik tzw. fartuszek. Był to prostokątny płat tkaniny zszytej z kołnierzykiem - stójką, zapinano go na karku, na jego wykonanie przeznaczano różne materiały.

Młodzi nosili przeważnie przodziki czerwone starsi niebieskie lub czarne, ich powierzchnię zdobiły naszycia ze wstążeczek, koralików lub hafty krzyżykowe. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Młody mężczyzna w przodziku tzw. fartuszku, Adam Glapa, Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Kaftan (katanka)

Noszono go bezpośrednio na koszulę lub przodzik, który widoczny był wtedy w jego dekolcie. Kaftany dla młodych były najczęściej szyte z czerwonej, sukiennej tkaniny dla starszych i żonatych  modre i ciemnofioletowe. Miały proste przody i rękawy, plecy dopasowane półkolistymi, pionowymi cięciami. Nie miały  kołnierzyka tylko wykładane na przodach klapki, zapinano je na rząd guzików.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zwyczaje wielkopolskie (drużbowie), Kazimierz Jasnoch, Wydawca Spółdz. Lud. I Art., „Starodruk” Kraków, pocztówka, ok. 1948 r.

Sukmany

Te noszone na przełomie XIX i XX wieku, szyto z różnych tkanin. Mogły być to zarówno białe lub barwione na niebiesko lniane samodziały jak i czarne i granatowe sukna fabryczne.  

Były one odcinane w pasie, dopasowane w talii i  o suto marszczonym tyle. Miały dwuczęściowy, wykładany kołnierzyk z klapkami i proste, bez mankietów rękawy. Na ich przodach przyszywano 6 guzików, jeden ich rząd służył do zapinania, drugi pełnił wyłącznie funkcję dekoracyjną.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Sukmana męska, Adam Glapa, Strój międzyrzecko-babimojski (lubuski), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Spodnie

Szyto je z  barwionego na granatowo płótna lnianego oraz ciemnych tkanin sukiennych. Miały  krój miejski,  często noszone były  na gumowych szelkach. W początkach XX wieku zaczęto nogawki spodni wypuszczać na buty, przedtem zwykle wkładano  je w cholewy.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego 

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe