2019-11-28 Strój słowiński

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Kaszuby. Strój słowiński. Słowińców nazywano także Kaszubami Nadłebskimi lub Kaszubami Pomorskimi. Ich siedzibami były wsie Smołdzino, Gardno i Kluki, a także  Cecenowo, Główczyce i Rowy, najdłużej zamieszkiwali nad jeziorami - Gardno i Łebsko.

W okresie reformacji stali się protestantami między innymi dlatego łatwiej ulegli germanizacji. Sami siebie nazywali Kaszubami, w połowie XIX wieku zaczęto określać ich Słowińcami.

To swe miano zawdzięczają rosyjskiemu slawiście i etnografowi Aleksandrowi  Hilferdingowi, który  użył go po raz pierwszy w 1856 roku w swej publikacji „Ostatki Słowian na południowym brzegu Morza Bałtyckiego”. 

                                                                                                                           
Słowińcy posługiwali się gwarą będącą dialektem północno kaszubskim. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               Niestety w wyniku akcji germanizacyjnej stopniowo zarzucali swój język, a w roku 1945 mówili już tylko po niemiecku, co stało się jedną z przyczyn nie zasymilowania się ich z ludnością przesiedlaną na te tereny z dawnych wschodnich rubieży Rzeczpospolitej.

Po II wojnie światowej polityka władz polskich spowodowała masową emigrację Słowińców do Niemiec, ostatnia jej fala miała miejsce ok. 1972 r.  Prawie wszyscy Słowińcy opuścili te tereny, w 1963 r. zagospodarowano ślady dawnej ich bytności, tworząc z kilkunastu XIX wiecznych zagród i chałup  skansen Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach.

Szczegółowy opis stroju słowińskiego jest bardzo trudny jako, że  przestano go powszechnie nosić już pod koniec XIX wieku. Najwięcej  informacji o nim zawdzięczamy, wspominanemu już Aleksandrowi Hilferdingowi i  słupskiemu malarzowi Otto Priebe.

W ubiorze tym,  zarówno męskim jak i kobiecym, tak jak i u innych protestantów dominowały kolory ciemne, kolorystyczną monotonię niwelowały drobne akcenty barwne, najczęściej  czerwone.  

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Panieński przystrój głowy był bardzo skomplikowany i dosyć złożony, tak opisuje go Aleksander Hilferding: „Dziewczyna czesze się gładko, włosy przytrzymuje czarną taśmą własnej roboty, splata z trzech pasm dwa warkocze, które okręca wokół głowy, przymocowując z tyłu ich końce do taśmy tak, że ciemię pozostaje gładkie i  odsłonięte. Na warkocze nakłada  przepaskę z białego płótna (bina - od niem. Binde) i zarzuca na tył głowy, na to nakłada się właściwą przepaskę […], szeroką na dłoń, z przodu z obu stron aż do czoła przyozdobioną wystającą czerwoną wypustką, z tyłu zaś zwiniętą w trójkąt i zszytą”.

Kobiety zamężne do stroju odświętnego nosiły czepki płócienne lub niekiedy czarne zdobione złotym haftem. Ponadto bardzo często używały archaicznego, świadczącego o słowiańskości Słowińców przystroju głowy  składającego się z płóciennego czepka i długiej sięgającej prawie do stóp lnianej płachty, którą układano po obu stronach głowy w fałdy i przypinano do włosów szpilkami.

Kobieta nosiła taką płachtę przez całe życie, stanowiła ona także część jej odzieży do trumny.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Słowinka z okolic Żelazna w stroju żałobnym, olej na płótnie, mal. Kordula von Bandamer, 1870 r., kopię ok. 1938 roku wykonał Otto Priebe.

Koszula
                                                                                                                                    Szyta była z płócien lnianych, na odświętne przeznaczano cienkie, dobrze wybielone płótna  sprowadzane ze Śląska. Miała ona długie, proste rękawy z mankietami, rozcięcie na piersiach, a przy szyi wykładany kołnierzyk albo stójkę.

Spódnica + Zapaska

Spódnice szyto z gładkich lub pasiastych  tkanin samodziałowych, zawsze utrzymanych w tonacjach ciemnych, najczęściej czarno-szarych. Były one długie (sięgały prawie do kostek) i szerokie, w talii marszczone lub układane w drobne zakładki poczym wszywane w pasek.

Zapaska była duża, suto marszczona osłaniała przód i  boki spódnicy, miała mniej więcej tę samą co i ona  długość. Na zapaski dziewczęce używano tkanin w żywych kolorach (różowych, jasnoniebieskich, zielonych), na przeznaczone dla starszych materiały były ciemne (najczęściej granatowe, szare, czarne) lub zupełnie białe. 

Zapaski białe szyto, tak jak koszule oraz płachty  z lnianego, dobrze bielonego płótna sprowadzanego ze Śląska. Niekiedy, wzdłuż dolnej krawędzi ozdabiano je pasmem lub pasmami białej mereżki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w zrekonstruowanym stroju słowińskim. Skansen w Klukach, ok. 2012 r.

Gorset + Kaftan

Gorsety jako okrycie wierzchnie nosiły latem zwykle dziewczęta. Szyto je przede wszystkim z ciemnych, gładkich tkanin zwykle samodziałowych, sporadycznie  fabrycznych. Ich krój był prosty, składały się one z pleców i dwóch lekko pasowanych zaszewkami przodów.

Gorset był pozbawiony jakichkolwiek ozdób. Sznurowano go przeciągając przez gęsto naszyte wzdłuż obu przodów haczyki czerwoną lub czarną tasiemkę. Jego przody nie stykały się ze sobą (wręcz pomiędzy nimi pozostawała około dwudziestocentymetrowa przestrzeń), dzięki temu po zasznurowaniu powstawał wyraźny graficzny pas plecionki, dla którego tło stanowiła biała koszula.

Kaftany nosiły głównie kobiety zamężne, szyto je z ciemnych samodziałów gładkich lub w drobne prążki. Miały proste plecy i przody, bez zaszewek i podcięć. Długie, gładkie rękawy bez mankietów i półokrągłe wycięcie pod szyją. Niekiedy ich  krawędzie lamowano lepszą gatunkowo tkaniną lub futrem w tym samym co i kaftan kolorze. Były krótkie (sięgały mniej więcej do pasa), noszono je zwykle rozpięte.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Rybaczka, olej na płótnie, mal. Otto Priebe, ok. 1938 r.

2. Kobieta z Kluk, Bożena Stelmachowska, Słowińcy i ich kultura, Poznań-Słupsk 1963

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy
 
Najpopularniejszym codziennym i zimowym nakryciem głowy była czapka z futra z dużym otokiem tzw. kapą, która podczas niepogody zasłaniała większą część twarzy, a z tyłu była opuszczana aż na plecy. 

Natomiast w letnie dni świąteczne mężczyźni przywdziewali sukienne  czapki w kształcie walca z denkiem w kolorze czerwonym i szerokim czarnym otokiem. Ponadto nosili niewysokie, sztywne kapelusze filcowe o stożkowatym kształcie, miały one dość szerokie rondo i główkę opasaną czarną wstążką. 

Koszula

Szyta była z białych  lnianych samodziałów, na najbardziej odświętne przeznaczano kosztowne płótna śląskie. Miała długie rękawy z wąskimi  mankietami, na piersiach rozcięcie, pod szyją  niewielki wykładany kołnierzyk lub stójkę. Zapinano ją na guziki lub związywano pod szyją tasiemką.

Kaftan krótki + Kamizelka + Kaftan (kabat, harneja)
                                                                                                                             Na koszule wdziewano kaftany z rękawami, a pod nie niekiedy także kamizelki, jedne i drugie miały prosty krój bez podcięć i zaszewek. Zwykle te noszone latem były białe, lniane, natomiast zimowe czarne z  wełnianej tkaniny.

Te ostatnie, szczególnie jeśli przywdziewane były od święta podszywano czerwoną tkaniną, której wąski rąbek widoczny był  po ich wierzchniej stronie. Ponadto noszono kaftany dłuższe (kabayt, harneje) ze stójką przy szyi, sięgające do połowy ud, szyto je z białego lniano-wełnianego samodziału.

Miały one lekko trapezoidalny kształt, zakładano je przez głowę, a ich sięgające lekko poniżej pasa rozcięcie zapinano na haftki lub guziki. Brzegi rozcięcia i stójka odszyte były od spodu czerwoną tkaniną, której wąski pasek widoczny był po prawej stronie kaftana.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Para w zrekonstruowanych strojach słowińskich. Skansen w Klukach, ok. 2012 r.

Okrycia wierzchnie (Sukmana + Kożuch)

Sukmanę noszono do stroju odświętnego przez cały rok. Była ona długa za kolana, miała prosty krój bez fałd, zapinano ją na haftki, szyto najczęściej z brązowego sukna.                                                                                                                               

Kożuch był długi sięgał za kolana. Szyto go, a właściwie jego przody i plecy z dwóch wygarbowanych i zaszytych razem za pomocą rzemyczków, skór owczych. Rękawy sporządzano z tkaniny lniano-wełnianej i podszywano dla ocieplenia bają lub suknem. Miał on pod szyją niewielki stojący kołnierz, który przysłaniał nieco szyję, zapinano go na piersiach na 4 lub 5 skórzanych guzików. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój słowiński, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony - 31), po 1966r. 

Spodnie

W zależności od pory roku noszono spodnie lniane latem, a wełniane  zimą. Pierwotnie były one krótkie i sięgały tylko do kolan, zakładano do nich długie, zakrywające nogi aż powyżej kolan wełniane skarpety.

Pod koniec wieku XIX, gdy miejscowy strój tradycyjny był już coraz mniej powszechnie noszony. Zaczęto używać spodni o długich, prostych nogawkach (lnianych, sukiennych oraz z tkaniny imitującej irchę). 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężczyzna w zrekonstruowanych spodniach z tkaniny imitującej irchę. Skansen w Klukach, ok. 2012 r.

Dodatki do stroju

W słowińskim stroju zarówno kobiecym jak i  w męskim dominowały barwy ciemne. Najwięcej kolorowych elementów znajdowało się w ubiorze panieńskim (tylko dziewczęta nosiły kolorowe zapaski i wstążki),  ponadto tak jak i inne niewiasty używały pończoch i ozdobnych rękawic.

 
Pończochy, podtrzymywane podwiązkami zakładano głównie w czasie chłodów, były one dziane z przędzy wełniane. Dziewczęta najchętniej używały pończoch czerwonych, natomiast  niewiasty starsze znosiły także białe lub czarne. 

Rękawice były  nieodzownym elementem odzieży zarówno kobiecej jak i męskiej, tak opisuje je Aleksander Hilferding: ” […] białe wełniane pięciopalcowe rękawice, zakończone na  przegubach skręconymi frędzlami, lub grube wełniane jednopalcowe, do połowy dłoni białe, a wyżej ozdobione kolorową wełnianą włóczką i wypustkami ze zwiniętych frędzli. Te ostatnie stanowią konieczny szczegół każdego świątecznego stroju, tak w lecie jak w zimie.”

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego 

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe

Kluki - Muzeum Wsi Słowińskiej

.  .