2020-02-20 Strój szczyrzycki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWGO. Małopolska. Strój Lachów Szczyrzyckich. Strój ten noszono w północno-zachodniej części Beskidu Wyspowego, na północ od rzeki Łososiny w zwartym zespole wsi położonych w dolinie rzeki Stradomki. 

Największą, centralną miejscowością tego obszaru był Szczyrzyc.

Przywdziewała go ludność określana mianem Lachów, żyjąca na terenach  względnie równych, gdzie podstawą utrzymania było rolnictwo, a otoczonych górami, w których ważny aspekt gospodarki stanowiło pasterstwo.

Ubiór ten do połowy wieku XIX szyto głównie z lnianych samodziałów, dopiero pod koniec XIX w., zaczynają się w nim pojawiać tkaniny fabryczne, co w sposób zdecydowany wpłynęło na wygląd przede wszystkim stroju kobiecego.

Ubiór męski podlegał mniejszym zmianom, przestał być po woli używany w pierwszych dziesięcioleciach XX w. i stopniowo zastępowany  przez odzież fabryczną oraz pochodzące z demobilu  mundury wojskowe.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

Dziewczęta czesały włosy z przedziałkiem, splatały je w jeden lub dwa warkocze, które związywały ciemną lub kolorową  tasiemką albo wstążeczką.

Natomiast odświętnym nakryciem głowy mężatek była biała chusta czepcowa z cienkiego płótna, tiulu lub muślinu. Zdobił ją ręczny, niekiedy maszynowy haft płaski i angielski, kwiatowy motyw wyszywano na rogu, widocznym po wywiązaniu chusty.

Przy okazjach mniej uroczystych używano wzorzystych chustek tybetowych i płóciennych zdobionych drukiem, w dni świąteczne noszono je wiązane pod brodą, do pracy w węzeł na karku. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Ozdobiony białym haftem róg chusty czepcowe
 

Koszula
 
Używana do stroju odświętnego była szyta z cienkiego samodziału  lnianego lub bawełnianego płótna fabrycznego. Miała krój zbliżony do przyramkowego, ale pomiędzy jej przody i plecy wszywano karczek, który powstał ze zszycia przyramków. 

Była dosyć krótka, sięgała zaledwie do linii bioder, miała długie i szerokie rękawy wszywane w mankiet, rozcięcie na piersiach przysłonięte pasem tkaniny, a przy szyi kołnierzyk lub kryzkę.

Zdobiły ją białe hafty angielskie lub płaskie o motywach roślinnych rozmieszczone na mankietach, kołnierzyku i przednie listwie przysłaniającej rozcięcie koszuli, ponadto krawędzie tych elementów  wykańczane były ząbkami.                    

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli kobiecej:
a - przody, b - plecy, c/1 i c/2 karczek, d - klin wszywany pod pachą (skroić dwa razy), e - rękaw (skroić dwa razy), f - mankiet (skroić dwa razy).

Gorset

Jeszcze w pocz. XX w.  noszono gorsety szyte z zielonego lub bordowego adamaszku we wzory kwiatowe. Były one krótkie, sięgały zaledwie do pasa, miały półokrągły dekolt, ich dolną krawędź wykańczała wąska (około 1 cm), ułożona w drobne zakładki falbanka, podszyta czerwoną tkaniną.

Przody tych gorsetów usztywniały drewniane listewki wszyte pomiędzy wierzchni adamaszek i tkaninę lnianą pełniącą rolę podszewki. Sznurowano je tasiemką przeciąganą przez gęsto rozłożone na obu przodach okute metalem dziurki.

Później w modę weszły gorsety z kaletkami szyte z czarnego aksamitu. Prawie całą ich powierzchnię przyozdabiały naturalistyczne motywy kwiatowe wyszywane haftem płaskim i koralikowym uzupełnione naszyciami z cekinów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Gorset adamaszkowy

2. Jasiek i Marysia w stroju Szczyrzyckim, Józef Pieniążek, Podhale w obrazach, Lwów 1937

Spódnica

Najstarsze szyto z płótna samodziałowego, były one szerokie, zdobione białym haftem, z czasem zaczęły pełnić rolę halki. Stopniowo ich miejsce  zajęły wykonywane z gładkich lub wzorzystych, bawełnianych i wełnianych tkanin fabrycznych, często o pastelowej kolorystyce.

Spódnice te podobnie jak samodziałowe były szerokie, przeznaczano na nie ok. 4 m materiału, ich dolną krawędź  od spodu wzmacniał i usztywniał szeroki pas tańszej, sztywnej materii.

Zapaska

Mogła być sporządzana z różnych tkanin, zapaski najstarszego typu szyto z płócien samodziałowych i zdobiono takimi samymi haftami jak spódnice. Z czasem zaczęto je szyć z materiałów fabrycznych, często był to biały tiul, batyst, muślin, niekiedy tkaniny wzorzyste.

Niekiedy sporządzano zapaski z tych samych tkanin co i spódnice, wszystkie ich typy zdobiono koronkami, wstawkami, niekiedy falbaną. Szyto je zwykle z dwóch szerokości tkaniny, były nieznacznie krótsze  od spódnicy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój szczyrzycki, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony), po 1966r. 

Chusta na ramiona

Kobiety od chłodu chroniły się narzucając na ramiona złożone po przekątnej chusty, najczęściej używaną była wełniano - bawełniana tzw. chusta turecka. Była  ona duża ok. 160/190x160/190 cm  zdobiona  motywami wzorowanymi na orientalne utrzymanymi w tonacji bordowo – cynobrowo -złote. 

 
     
STRÓJ MĘSKI
 
Nakrycia głowy

Najpowszechniej używanym nakryciem głowy był czarny, filcowy kapelusz z wąskim rondem i małą, okrągłą, wypukłą główką. Przypinano do niej tzw. pus czyli pęk czarnych kogucich piór przewiązanych pękiem kolorowych, niezbyt szerokich wstążek.

Ponadto latem używano kapeluszy szytych ze słomianych, plecionych ręcznie taśm. Miały one niezbyt wysoką główkę w kształcie ściętego stożka, średniej wielkości rondo lekko podwinięte ku górze. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Weselnicy ze Szczyrzyca, Józef Pieniążek, Podhale w obrazach, Lwów 1937

Koszula

Była krótka, szyta z samodziału lnianego, zawsze noszono ją wpuszczaną w spodnie. Miała, tak jak i kobieca krój zbliżony do przyramkowego tyle, że miejsce przyramków zajmował karczek wszyty pomiędzy prostokątne plecy i przody, do których doszywano także prostokątne (z trójkątnym klinem pod pachą) rękawy.

Koszula miała  niewielki wywijany kołnierzyk, a przy rękawach wąskie mankiety. Do końca XIX w. pozbawione były ozdób, później zaczęto je zdobić, początkowo bardzo skromnymi haftami wykonanymi białą nitką.

Kamizelka (lejbik i  kaftan)

Używano dwóch rodzajów kamizelek: tzw. lejbika, który był krótki i sięgał zaledwie do pasa i znacznie dłuższego tzw. kaftana, który przysłaniał biodra. Oba  typy kamizelek szyto  z cienkiego granatowego lub czarnego sukna.

Lejbik miał prosty krój, przy szyi był wykończony okrągłym wykładanym kołnierzykiem i trójkątnymi klapkami,  zapinano go na przyszyte w jednym  rzędzie perłowe guziki.

Często jego kołnierzyk, klapki przy szyi i rozcięcia przy kieszeni zdobiły aplikacje z czerwonego sukna, ponadto ozdobnie naszyte guziczki oraz bogaty haft wykonywany głównie ściegiem przed igłą, za igłą, zakopiańskim i łańcuszkiem oraz cekinami i  koralikami.

  
Kaftan, wbrew swej nazwie nie miał rękawów, był  nieznacznie dopasowany do figury. Miał proste przody, które od linii talii lekko na siebie zachodziły. Natomiast plecy były zszyte tylko do stanu, a poniżej miały dwie luźno opadające poły.

Jego wykończenie przy szyi  stanowił niezbyt wysoki stojący kołnierz, po bokach miał wpuszczane kieszenie przykryte klapkami wyciętymi w trzy zaokrąglone zęby.

Wszystkie krawędzie kaftana podszywano czerwonym suknem, widocznym od zewnątrz jako wąska wypustka. Na przodach zdobiły go, przyszyte w dwóch rzędach do linii pasa półkoliste, metalowe guziki, które w jednym rzędzie naszywano także nad klapkami kieszeni i na plecach wzdłuż linii talii.

Dodatkowo klapki kieszeni, naroża kaftana, kołnierz i plecy przystrajały  wyszycia zbliżone do tych wykonywanych na lejbiku.

Fot.  Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój kaftana:
a/1 i a/2 przody, b/1 i b/2 plecy

2. Kaftan męski

Okrycia wierzchnie (górnica + sukmana)

Letnim okryciem wierzchnim była tzw. górnica czyli rodzaj płaszcza szyty z lnianego samodziału, o kroju poncho podłużnego. Górnica sięgała za kolana, była dopasowana w talii, a poniżej dzięki wszytym po bokach klinom szeroka. W celu ocieplenia i usztywnienia całą górnicę lub tylko od pasa w górę i wzdłuż krawędzi odszywano suknem.

Przy tych noszonych od święta było ono czerwone, wystając wąskim paskiem na wierzchnią część tworzyło dodatkową ozdobę. Ponadto odszywano nim od spodu kołnierz i mankiety - klapki przy rękawach. Zwykle górnice noszono rozpięte, jedynie w czasie chłodu i wiatru zapinano je na mosiężne haftki, przyszyte na przodach do wysokości talii.

Sukmanę szyto z białego folowanego sukna, miała ona stojący kołnierz, po bokach wpuszczane kieszenie. Krojono ją z pięciu zasadniczych płatów tkaniny (plecy, dwa przody i dwa rękawy), poszerzano od linii talii trójkątnymi klinami.

Sukmanę zdobiły rozmieszczone na kołnierzu, wokół kieszeni i na przodach naszycia z czarnego sznurka.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Szczyrzyczanie, Józef Pieniążek, Podhale w obrazach, Lwów 1937

2. Rodzina kmiecia w stroju szczyrzyckim z Krzesławic, Podhale w obrazach, Lwów 1937

Spodnie

Szyto z białego samodziału lnianego. Miały one średnio szerokie nogawki, a w części przedniej dwa rozcięcia tzw. przypory, podobnie jak w  spodniach noszonych przez górali. Ich zdobienie w formie skromnego wyszycia czerwoną nitką lub odszycia sznureczkiem w tym samym kolorze koncentrowało się  właśnie wokół tych rozcięć. 

Spodnie przepasywano skórzanym pasem, a ich nogawki zawsze  wpuszczano w cholewy butów.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu