2010-12-19 Chata kurpiowska

Dzisiaj na Kurpiach królują brzydkie murowane domy pobudowane za "amerykańskie" pieniądze. Stare są rozbierane i palone w piecach, w najlepszym przypadku przenoszone nad jeziora służą jako domki letniskowe. Ale można tu jeszcze zobaczyć perły budownictwa i rękodzieła, których próżno by szukać w innych regionach.

Fot. Archiwum autora

Fot. Archiwum własne.

Chata w skansenie w Kadzidle

Niestety, Kurpie przestali budować w drewnie. Nie przyjeżdżali tu artyści (tak jak to było na Podhalu), którzy rozsławiliby region na cały kraj i nauczyliby mieszkańców cenić swoje dziedzictwo.

A przecież jeszcze do niedawna cieśle kurpiowscy uchodzili, obok Górali, za najlepszych w Polsce. Płocki kronikarz W. H. Gawrecki w 1825 r. napisał znamienne słowa : "Jak ubiór Kurpia i Kurpianki jest pospolity i nędzny w porównaniu z odzieżą naszych włościanek, tak znowu ich domy mieszkalne i inne zabudowania, ani są podobne do lepianek naszych wieśniaków".

Drewniane budownictwo możemy jeszcze zobaczyć w kilku wsiach regionu. 

Leman

Leży w powiecie kolneńskim na pograniczu z Mazurami. Najciekawszym budynkiem jest oczywiście drewniany kościół z 1928 roku, w którym widać wyraźne nawiązanie do chat kurpiowskich.

Fot. Archiwum autora

Poza kościołem w Lemanie jest drewniana plebania i wiele drewnianych budynków mieszkalnych, wśród których nie ma jakichś wyjątkowych, ale jest ich dużo i są malowniczo położone co sprawia, że jest to jedna z najładniejszych wsi na Kurpiach.

Fot. Archiwum autora

Łacha

Wieś w gminie Turośl, znajduje się na samej północnej krawędzi Kurpi, kilkaset metrów na północ od niej biegła niegdyś granica z Prusami. Najbliższe wsie to Kozioł i Zimna.

Łacha posiada zwartą zabudowę oraz kolonie, które powstały w latach dwudziestych XX w.

Na jednej z tych kolonii stał do niedawna prezentowany poniżej dom. Zbudowany był w 1928 roku przez Walentego Małsa, mojego pradziadka (autora tekstu). Kilka lat temu dom ten został przeniesiony na Mazury i pełni obecnie funkcję domu rekreacyjnego.

Fot. Archiwum autora

Turośl

Duża wieś gminna w powiecie kolneńskim. Obecnie w Turośli przeważa brzydkie budownictwo, które powstało w ostatnich 30 latach. Mimo tego istnieje tu wiele cennych zabytków budownictwa drewnianego.

Fot. Archiwum autora

Zatory

Duża wieś gminna położona nieopodal południowego brzegu Narwi między Serockiem a Pułtuskiem. Region ten często bywa nazywany Kurpiami Białymi.

Fot. Archiwum autora

W Zatorach znajduje się stosunkowo dużo jak na te okolice zabudowy drewnianej. Jest tu wiele chałup o konstrukcji typowej dla Kurpi. 

Są to budynki szerokofrontowe, wiązane na jaskółczy ogon, z dachami dwuspadowymi o konstrukcji krokwiowo jętkowej zakotwionej w murłacie. Mają one ładny detal w postaci koron nadokiennych zdobionych motywami ptasimi, ozdobnych szczytów, oraz nieraz jaskrawo malowanych drzwi i okien.

Cechy budownictwa kurpiowskiego

Węgły w budynkach kurpiowskich układano z bali prostokątnych, starannie obrobionych, ściśle dopasowanych do siebie. Nigdy nie używano bali zaokrąglonych, gdyż uważano takie budowanie za niechlujne i nazywano je "ruską robotą". Na zrąb stawiano dach, zawsze dwuspadowy, szerszy niźli ściany.

Fot. Szkic autra

Trójkątne szczyty wypełniano deseczkami układanymi w ozdobne wzory i obrębiano drewnianymi koronkami. Deski osłaniające krawędź dachu wydłużano nieraz zakończając w formie ozdób zwanych śparogami. Elementy te miały czasami bardzo wyszukane formy, koronek, głów zwierząt, ale przede wszystkim Krzyży, w związku z czym domy robiły wrażenie kaplic.

Dolną belkę szczytu, wysuniętą przed lico ściany, często ozdobnie ciosano. Naroża ścian osłaniano ozdobnymi deskami. Deski owe chroniły przed deszczem końce belek najbardziej chłonące wodę.

Bardzo ozdobnym elementem chaty kurpiowskiej są drzwi i okna. Detalem okna są: korona czyli zwieńczenie, oraz okiennice.

Korony są elementami delikatnymi, narażonymi na zniszczenie mimo to zachowała się ich ogromna różnorodność. Mają niezwykle wyszukane formy, a czasem głęboki przekaz czy to religijny, czy patriotyczny. Spotykamy w nich motywy Krzyża, serca, orła, ale również rośliny i ptaki.

Przy chałupach kurpiowskich spotykamy ganki. Nie są wprawdzie tak częste jak na sąsiednich Mazurach, niemniej zdarzają się i to bardzo urodziwe.

Arch Piotr Olszak http://www.polskadrewniana.pl