2016-01-22 Zrób koło drewniane

Dawniej kołodziej robił koło pełne tzw. tarczowe. Potem wykonywał już koła szprychowe, najpierw o obwodzie giętej z jednego kawałka, później z kilku oddzielnych elementów. Z drewna wyrabiał też oś zwaną piastą. Jak dawniej robiono koła i jak wyglądał warsztat kołodziejski, można było podpatrzeć w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie.

Fot. Archiwum muzeum

1. Warsztat kołodzieja

2 Składanie koła

3. Kawałki koła tzw. dzwony

4. Koło na kobylnicy

Warsztat kołodziejski interaktywny, zaaranżowany przez muzeum, przyciągnął zwiedzających. Nie tylko mężczyźni zgłębiali wiedzę ginącego zawodu, ale też kobiety i dzieci.

Postęp techniczny sprawił, że zawód o piastowskich korzeniach w XX wieku zaczął zanikać. Jeszcze w 1937 r. w Polsce były 7892 warsztaty kołodziejskie. Dzisiaj można spotkąć nielicznych kołodziejów. Wyrabiają koła i inne wyroby w zasadzie hobbystycznie, bo z zarobku wyżyć się nie da.

Choć przemysł samochodowy wyparł z użytku koła drewniane, to one wciąż swojego żywota nie zakończyły. Można je zobaczyć w muzeach. Są też ciekawym elementem dekoracyjnym wnętrz i ogrodów. Koła drewniane mają przecież swój urok.

Zwiedzający głowili się, jak to się dzieje, że z kilku kawałków drewna powstaje koło, które równiutko obraca się w osi.

Odpowiednie kawałki (tzw. dzwony) kołodziej wykreślił za pomocą cyrkla kołodziejskiego i winklownicy, a następnie wyciął je piłką. Potem powierzchnie wyrównywał ośnikami lub heblami. W każdym kawałku nawiercił po dwa otwory do szprych.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy w muzeum w Szreniawie

1. Koła drewaniane

2. Kołodziej przy pracy

3. Kołodziej przy pracy

4. Koło i piasta

Kołodzieje kawałki te gotowali w wodzie, aby nie pękały i miały większą trwałość. Ile takich kawałków – dzwonów trzeba było przygotować? Zależało to od rozmiaru koła, było to w granicach pięciu do siedmiu sztuk.

Piasty (część koła, w której są osadzone szprychy) obrabiano ręcznie toporem, a kiedy pojawiły się tokarki – to na tych maszynach. Na wytoczonej piaście zaznaczano cyrklem i winklownicą miejsca na otwory do szprych, po czym wiercono otwór na żelazną tuleję (buskę), w której miała być zagnieżdżona oś wozu.

Szprychy zapewniały stabilność obręczy (obody). To dzięki nim łączono obręcz z piastą.

Obróbka drewna odbywała się na specjalnym stojaku zwanym kobylnicą.

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy w muzeum w Szreniawie

1. Koło drewniane

2. Obręcz na koło

3. Koło z obręczą

4. Narzędzia kołodzieja

Na wystawie, poświęconej rzemiosłu wiejskiemu, organizatorzy ustawili stół stolarski, tokarę o napędzie ręcznym, świdry kołodziejskie, urządzenie do mocowania szprych.

Cennym nabytkiem jest pochodzące z lat 30. XX wieku, ze Szreniawy (pow. poznański, woj. wielkopolskie), urządzenie do toczenia czopów okrągłych, tzw. „buk”.

Pokazano też kolekcja toporów i pił, duże łyżkowe, wykonane przez kołodzieja koła, przykłady jego pracy, łokieć drewniany do pomiarów, tokarkę pasową o napędzie ręcznym do toczenia.

Jak zrobić koło drewniane