2016-08-24 Strój z okolic Iłży

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój, przywdziewany w okolicach Iłży był jedną z odmian ubioru noszonego w regionie  radomskim. 

Terytorium to na północy sąsiadowało z Mazowszem, na wschodzie Wisła oddzielała go od województwa lubelskiego, na południu sięgał po rzekę Kamienną i powiat sandomierski, na zachodzie stykał się z  powiatem opoczyńskim.

Noszony był powszechnie jeszcze w latach 30. XX wieku, szczególnie przez kobiety (bardziej były w tym względzie zachowawcze  niż mężczyźni). 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

Nakrycie głowy świadczyło o stanie cywilnym. Przywilejem panny była odsłonięta głowa, przysłaniana chustką tylko od chłodu.

Mężatki nosiły dwa rodzaje czepków. Ten starszego typu, wykonany z tiulu, miał kształt czapeczki, widoczna była tylko jego część okalająca twarz, resztę przysłaniała chustka.

Później używano tzw. półczepków, których całą powierzchnię pokrywały hafty. Czepki te były całkowicie widoczne, okalały głowę wąskim pasem, wiązano je pod brodą na kokardę.

Najdłużej jednak noszono, zawiązywane pod brodą chustki (smatki) wełniane lub płócienne najczęściej o wzorach kwiatowych niekiedy o wzorach tzw. tureckich.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Chustka wełniana tzw. bukietówka

2. Kobieta w chustce zawiązanej pod brodą, lata 30.XX w.

Koszula

Szyta z dwóch gatunków tkaniny, górę wykonywano zawsze z  lepszej gatunkowo materii (cienki lniany samodział lub fabryczne płótno bawełniane), dół tzw. nadołek z grubego samodziału.

Koszula była długa, o kroju przyramkowym, pod szyją wykończona stójką lub wykładanym kołnierzykiem, ich brzegi obrabiano wąską koronką szydełkową (siatką). 

Od przełomu XIX i XX wieku koszule zdobiły niekiedy (drobne, jednobarwne hafty liczone, najczęściej czerwone) lub płaskie o motywach roślinnych w kolorach: różowym, niebieskim, białym.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca z nadołkiem

OKRYCIA WIERZCHNIE

Gorset (stanik) +  Kaftan

Oba te okrycia wierzchnie miały taki sam krój, szyto je z cienkich, gładkich tkanin wełnianych wyrobu fabrycznego. Ich dolne  krawędzie  były wykończone zwykle rodzajem ułożonej w drobne zakładki baskinki.

Zdobiono je rozmieszczonymi wzdłuż zapięcia naszyciami z kolorowej, ułożonej w drobne zakładki tasiemki, pasami pasmanterii, metalowych galonów, aksamitek, uzupełnione niekiedy naszyciami z koralików, zapinano je najczęściej na guziki. 

Gorsety nosiły raczej dziewczęta, mężatki kaftany. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Przód gorsetu z baskinką

2. Tył gorsetu z baskinką

3. Przód kaftana z baskinką

4. Wykrój kaftana kobiecego
a - rękaw z mankietem  (skroić dwa razy); b - ½ pleców (skroić dwa razy); c - ½ przodu (skroić dwa razy); d - baskinka

Zapaska naramienna (nasobna, burek)

Pełniła rolę okrycia wierzchniego, sięgała co najmniej do połowy uda, noszono ją  zarzucaną na ramiona.  Na zapaskę przeznaczano dwa płaty (każdy o  szerokości   ok. 70 cm) wełnianego  samodziału (szew biegł przez  jej środek).

W części górnej  materiał układano w  zakładki i wszywano w pasek.   Tło samodziału używanego na zapaski naramienne było prawie  czarne lub ciemnogranatowe. Zdobiły je poziome, wąziutkie białe prążki z  przędzy bawełnianej rozłożone w odstępach  co 8 - 10 cm., z czasem ich miejsce zajęły 2 - 4 cm paski.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska naramienna

2. Kobieta w zapasce naramiennej, lata 20.XX w.

3. Kobiety przed kościołem w Jedlinie, koniec XIX w.

Spódnica

Znano kilka rodzajów spódnic, najdłużej noszono tzw. sorce, przeznaczano na nie gładkie samodziały najczęściej w kolorze granatowym, bordowym, ciemnozielonym, fioletowym.

Szyto je z czterech lub więcej płatów tkaniny (każdy o szerokości około 70 cm) lub 4 - 6 klinów. Zdobiono przyszywając powyżej dolnej krawędzi kilka rzędów czarnej taśmy, niekiedy aksamitki, czasem także pasem czarnej koronki.

Góra spódnicy była suto marszczona na tyle i bokach, przód (z umożliwiającym zakładanie rozcięciem) był prawie całkowicie gładki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Przód samodziałowej spódnicy

2. Tył samodziałowej spódnicy

Zapaska  przednia (przedsobna,  burecek) 

Była prawie tej samej długości co i spódnica, w części górnej ułożona w zakładki. Początkowo zapaski szyto z tkanin o tle czarnym lub ciemnogranatowym w biegnące poziomo (wzdłuż szerokości zapaski) białe prążki.

Z czasem wzbogaciła się gama kolorystyczna tkanin, pojawiły się paski wielokolorowe, a w dolnej części zapaski uformowała się wielobarwna, węższa lub szersza ich wiązka. 

W latach 20.XX wieku modnym stało się zaprasowywanie (plisowanie) ich powierzchni  w drobne, sztywne, pionowe zakładki, ten typ zapasek zwano  karbowankami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska  do pasa

2. Zapaska  do pasa tzw. karbowanka

STRÓJ MĘSKI

Czapka (maciejówka)
Szyta  z granatowego, niekiedy czarnego sukna. Z  okrągłym, lekko uniesionym w części przedniej denkiem i sztywnym, lakierowanym na czarno daszkiem,  powyżej niego znajdował się pasek lub sznur, mocowany zwykle dwoma guzikami.

Modna od pocz. XIX w., wzorowana na  czapkach noszonych początkowo przez wojskowych i urzędników rosyjskich, a od  I wojny światowej oraz w czasach powojennych przez członków organizacji strzeleckich i żołnierzy Legionów Polskich.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Czapka tzw. maciejówka

Koszula

O kroju przyramkowym, szyta z lnianego płótna samodziałowego, bez ozdób. Długa, sięgająca nieco powyżej kolan, noszona wypuszczana na spodnie, przepasywana paskiem rzemiennym lub wełnianym.

Koszule starszego typu miały niewielki, wykładany  kołnierzyk związywany pod szyją czerwoną tasiemką, późniejsze zamiast kołnierzyka miały stójkę z bawełnianego płótna i zapinano je na guziki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli męskiej
a - plecy; b - przyramki; c - przody; d – klin pod pachę (skroić dwa razy); e - rękaw z mankietem  (skroić dwa razy); f – kołnierzyk.

Spodnie  (portki)  
                                                                                                                                                                                   
Te starszego typu szyto z tkanin samodziałowych białych lub barwionych na ciemne kolory. Miały bardzo  prosty krój,  wpuszczano je w buty lekko tylko wywijając nogawki na cholewy.

W pierwszych latach XX wieku zaczęto nosić  bryczesy. Czyli spodnie w części górnej (do kolan)  szerokie wręcz bufiaste, a od kolana w dół ściśle opasujące łydkę (wąska część nogawki była sznurowana). 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spodnie tzw. bryczesy

OKRYCIA WIERZCHNIE

Kamizelka + Kaftan (spencer)

Na koszulę zakładano kamizelkę lub  kaftan (spencer). Były one  krótkie, miały prosty krój, a kaftany długie rękawy bez mankietów. Szyto je  z ciemnych samodziałów wełnianych, wełniano - lnianych, gładkich lub w drobne, wąskie, ledwo widoczne  prążki, a w latach 20.XX wieku coraz częściej z materiałów fabrycznych.

Niekiedy na plecy kamizelek przeznaczano tkaniny gorsze gatunkowo. 

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

1. Przód kamizelki

2. Tył kamizelki

Sukmana

Okrycie noszone do stroju odświętnego, zakładane często na kamizelkę lub kaftan. W regionie tym noszono kilka rodzajów sukman, wykonywano je z sukien samodziałowych, mogły być jasnoszare, ciemnobrązowe lub popielate czyli  tkane z przędzy białej mieszanej z czarną.  

Były one długie, sięgały aż do kostek, w pasie dopasowane i od jego linii rozkloszowane, dołem szerokie, przy szyi wykończone niskim stojącym kołnierzem, zdobione szamerunkiem z kolorowych sznurków. 

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

Wykrój sukmany męskiej
a – przód (skroić dwa razy); b – plecy; c - rękaw z mankietem  (skroić dwa razy); d - kołnierz

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe