2017-01-15 Strój szczawnicki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój szczawicki. Był noszony w Pieninach, wzdłuż Dunajca i to właśnie jemu, a ściślej krętemu i wąskiemu przełomowi tej rzeki między Sromowcami Niżnymi, a Szczawnicą - uważaną za centrum regionu - zawdzięcza on swą  popularność. 

Jako odrębny strój wykształcił się na przełomie XIX i XX wieku.

W kobiecym wyraźnie widać cechy wspólne z ubiorami z pobliskiego Spisza, a w męskim zapożyczenia ze stroju podhalańskiego.

W przypadku tego regionu bardziej znanym i rozpoznawalnym jest ubiór męski jako, że górale - zgodnie z niepisanym prawem - przywdziewali go obsługując kuracjuszy i wczasowiczów między innymi w czasie spływu Dunajcem. Zasada ta przestrzegana jest w części i obecnie, a takim symbolem regionu i stroju jest męska kamizelka.  

Strój kobiecy  

Nakrycie głowy
 
Od końca XIX wieku  mężatki, a niekiedy i panny, używały tybetowych czerwonych lub zielonych chustek w kwiaty. Wiązano je pod brodą lub  na karku z tym, że węzeł znajdował się na wierzchniej stronie rogu opadającego na plecy.

Wcześniej dziewczęta przez cały rok chodziły z odsłoniętymi głowami, a mężatki na specjalnie ułożone włosy zakładały czepek z charakterystycznym zębem nad czołem. Szyto go z wzorzystej tkaniny wełnianej, perkalu niekiedy atłasu.

Wzdłuż brzegów czepka naszywano jasnoczerwoną wstążkę, a główkę przystrajały naszycia ze wstążki lub cekiny. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Kobieta w czepku, Podhale w obrazach, Józef Pieniążek, 1937 r.

2. Górale polscy Pieninach, fot. Henryk Poddębski, Wiedza o Polsce, T. III, Etnografia, brak daty wydania.

Koszula
 
Miała zawsze krój bezprzyramkowy marszczony. Te starszego typu   szyto z cienkiego samodziału lnianego. Pod szyją były wykończone wąską oszewką, a ich rękawy wszywano w mankiety, które zdobiła dodatkowo falbanka z przymarszczonego wąskiego paska płótna.

Na rękawach (wzdłuż ramienia i przy dłoniach) oraz pod szyją były zdobione pasami czerwonego haftu tkackiego. Natomiast koszule noszone od pierwszych lat XX wieku szyto z białego płótna fabrycznego. Miały one przy szyi koliste kryzy zdobione białym haftem lub fabryczną koronką i mankiety wykończone haftowanymi ząbkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Koszula z haftem tkackim

2.Wykrój koszuli kobiecej:
a - przód i tył ; b - rękaw (skroić dwa razy); c - pasek umożliwiający zwężenie rękawa (skroić dwa razy);  d - mankiet- kryzka (skroić dwa razy); e - klin wszywany pod pachą (skroić dwa razy); f - płat tkaniny naszywany na środkowej części rękawa i ramieniu koszuli  (skroić dwa razy); g - kryza, rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

Spódnica

Wszystkie spódnice noszone w tym regionie były szerokie (ok. 350 cm) i długie, bo sięgały prawie do kostek. W pasie mocno przymarszczone, a rozcięcie, ułatwiające zakładanie, znajdowało się zawsze na ich przedzie.

Najstarsze szyto z białego, lnianego płótna, od połowy XIX w. z płótna farbowanego i zdobionego drukiem. Ponadto powszechnie używano tzw. kanafasek z samodziału lniano-bawełnianego w białe, czerwone i niekiedy niebieskie zawsze pionowe paski.

Pod koniec XIX wieku, zaczęto na spódnice do stroju świątecznego   używać gładkich (ciemnozielonych, brązowych itp.) oraz drukowanych w kwiaty (o tle najczęściej jasnozielonym) tkanin wełnianych lub perkali w drobne wzory. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w spódnicy tzw. kanafasce, mal. Wanda Manteufel i Marta Koch, Roman Reinfuss, Stroje górali szczawnickich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1949 r.

Zapaska

Na te starszego typu przeznaczano biały lniany samodział, tkaniny drukowane i tzw. rąbkowe (z białego, lnianego, delikatnego samodziału z wzorami wytkanymi grubą bawełnianą nicią fabryczną).

Noszono je przede wszystkim do płóciennych spódnic gładkich i drukowanych oraz do kanafasek. 

Pod koniec XIX wieku weszły w modę zapaski wełniane w drobne wzory. Noszono je do spódnic wełnianych lub perkalowych - i zgodnie z panującą w tym regionie modą - były one w innym niż one kolorze.

Przed I wojną światową weszły w modę zapaski z tiulu zdobione przy dolnej krawędzi kilkoma zakładkami i haftem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Fragment zapaski tzw. rąbkowej

2. Zapaska drukowana

Gorset

Miał dwa przody, plecy i doszyte w pasie lekko zachodzące na siebie klapki. Gorsety starszego typu szyto z sukna najczęściej czerwonego, zapinano na rząd guzików.

Wzdłuż obu ich przodów haftowano łańcuszkiem motywy pętlicowe najczęściej jednobarwne. Do wyszywania używano przeważnie nici w kolorze różowym lub czerwonym.

Przed I wojną światową zaczęto nosić  gorsety z gładkiego jedwabiu, kwiecistych tkanin wełnianych i czarnego lub pąsowego aksamitu.

Były one sznurowane i zdobione kwiatowymi bukietami w naturalistycznych kolorach, zwykle wyszywano po jednym na środku pleców i każdym z przodów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Gorset sukienny

2. Gorset aksamitny

STRÓJ MĘSKI

Kapelusz

W końcu XIX wieku noszono czarne, filcowe kapelusze z okrągłą główką, którą okalał skórzany pasek, na całej powierzchni nabijany drobnymi mosiężnymi gwoździkami.

Na początku XX w. w modę weszły takie same kapelusze jak używane na Podhalu. Ich główkę początkowo zdobiono tak jak w kapeluszach starszego typu, ale z czasem miejsce tych ozdób zajęły paski skóry, na które były naszyte muszelki ślimaka porcelanki (łac. Cyprea moneta) lub ich imitacja.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kapelusz typu podhalańskiego,  Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Dunajec rzeka Tatr i Pienin, Warszawa 1976.

Koszula + Spinka

Szyta była z dobrze wybielonego płótna samodziałowego, miała krój poncho podłużnego, przy szyi wąski wykładany kołnierzyk i niezbyt szerokie mankiety.  

Związywano ją pod szyją wstążeczką, na piersiach spinano spinką, taką samą jak te używane na Podhalu.

Spinka miała kształt rombu, o mniej lub bardziej zaokrąglonych  wierzchołkach. Zdobiono ją ornamentem stempelkowym lub rytym o motywach najczęściej geometrycznych.

Wzdłuż jej dolnych krawędzi mocowano długie łańcuszki, a niekiedy także tzw. przekolec, który służył do czyszczenia fajki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spinka

Kamizelka

Okryciem wierzchnim, zakładanym na koszulę i wręcz będącym symbolem tego regionu, była i jest kamizelka szyta najczęściej z błękitnego niekiedy czarnego fabrycznego sukna.

Miała ona proste przody i plecy, stojący kołnierzyk, dwie cięte kieszenie w części dolnej kamizelki, a w tych najnowszego typu także kieszonkę na piersiach.

Początkowo zdobił ją skromny haft na plecach i  wzdłuż obu przodów uzupełniony metalowymi guzikami. Z czasem hafty zaczęły się  rozbudowywać i przyjmować formę coraz bardziej kwiatową i  naturalistyczną, często wyszycia były uzupełniane cekinami. 

W stroju szczawnickim mężczyźni używali także i innych okryć wierzchnich. Noszono więc białe i czarne sukmany oraz  kożuchy długie szyte z białych skór i krótkie brązowe. Wszystkie te elementy stroju zdobiły bogate, kolorowe hafty oraz aplikacje.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój kamizelki męskiej:
a - przody i plecy; b - kliny doszywane na ramionach; d – kołnierz, rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

2. Kamizelka męska

3. Kamizelka męska, Kazimierz Saysse-Tobiczyk, Dunajec rzeka Tatr i Pienin, Warszawa 1976.

4. Fragment sukmany

Spodnie + Pas

Szyte były z białego i mocno folowanego sukna. Jedno rozcięcie w górnej części umożliwiało ich zakładanie, po prawej  stronie miały naszytą  kieszeń.  

Spodnie starszego typu były krótkie, sięgały zaledwie do kostek, pod wpływem mody z Podhala wydłużyły się i zaczęły przysłaniać częściowo i stopę.

Wzdłuż ich nogawek biegły czerwone i żółte wypustki. Haft był początkowo w kształcie potrójnej pętli, z czasem przybrał formę naturalistycznych motywów kwiatowych. Koncentrował się wokół rozcięcia, kieszeni, bocznych szwów i wzdłuż rozcięć w dolnej części nogawki.

Spodnie podtrzymywał wąski, ale długi pas (5x200cm) okręcano się nim, a jego wolny koniec opadał aż na pośladki. Na ten pas nakładano  drugi  taki sam jak noszony do stroju podhalańskiego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój spodni:
a- nogawka (skroić dwa razy; b - klin wszywany w kroku, rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

2. Mężczyźni ze Szczawnicy, Podhale w obrazach, Józef Pieniążek, 1937 r.

3. Spływ Dunajcem, fot. Jerzy Adam Piskorz, 1969 r.

4. Pas typu podhalańskiego

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Haft szczawnicki

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe