2017-04-02 Strój dolnośląski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój, który obecnie określany jest mianem dolnośląskiego był noszony w południowej części Dolnego Śląska i na Ziemi Kłodzkiej. Za centrum tego regionu kostiumologicznego uważa się Szklarską Porębę.

Najdłużej  zachował się  w Karkonoszach. Co prawda mężczyźni przestali go używać już w połowie wieku XIX, ale kobiety przywdziewały go jeszcze w drugiej połowie tegoż stulecia.

Podstawową przyczyną zaniku tego kosztownego stroju była urbanizacja i uprzemysłowienie tych terenów, zastąpiły go znacznie tańsze ubiory szyte według mieszczańskiej, kosmopolitycznej mody.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy
 
Czepek był najcenniejszym, najkosztowniejszym, najdłużej zachowanym elementem stroju i bardzo różnorodnym zarówno,  jeśli chodzi o kształt, materiał użyty do jego wykonania, jak i  zdobienia.

Jeżeli  przyjmie się za kryterium podziału krój, to wyodrębnia się trzy podstawowe grupy: czepki jednoczęściowe, dwuczęściowe i trzyczęściowe.

Wszystkie nie zależnie od kroju szyto głównie z gładkich lub wzorzystych tkanin jedwabnych, brokatów, rzadziej z czarnego aksamitu.

Na tych bogatych, barwnych, często połyskujących złotymi lub srebrnymi nitkami materiach, wyszywano różnorakimi koralikami, ozdobami i cekinami wzory często w kształcie pojedynczych stylizowanych roślin lub bukietów kwitnących kwiatów umieszczonych w doniczce.

Czepki te zdobiły ponadto koronki. Mogły być one białe, czarne lub ze srebrnych albo złotych nici metalowych oraz mocowane w tylnej ich części, wywiązane w kokardę jedwabne wstążki.

Ponadto kobiety używały białych płóciennych czepków zdobionych koronkami i białym haftem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w czepku, Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

2. Kobieta w czepku, Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

3. Tylnia część czepka ze wstążką, Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

Koszula + Kaftan (tołubek, katanka)

Koszula  była szyta z białych, cienkich tkanin lnianych lub bawełnianych.   Miała krótkie, bufiaste niesięgające do łokcia rękawy, a przy szyi oszewkę lub kołnierzyk-kryzkę.

Do koszuli z oszewką noszono niekiedy duże tiulowe lub perkalowe kryzy zdobione haftem i koronkami. 

Kaftan był szyty z ciemnych tkanin wełnianych, jasnych bawełnianych, a także gładkich i wzorzystych jedwabnych. Prawie zawsze był watowany szczególnie grubo w górnej części rękawów. Zawsze sięgał do talii, był dopasowany do figury, miały szerokie zwężające się przy dłoni rękawy wszyte z  bufiastą główką, a przy szyi duży opadający aż na plecy kołnierz.

Niekiedy zdobiły go naszycia z kręconego sznureczka, ułożonych ozdobnie pasków tkaniny i rzędów koralików. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Portret kobiety w stroju ludowym, Franz Dudde, olej na płótnie, pocz. XX w.

2. Stara kobieta w tiulowej kryzie, płóciennym czepku i kaftanie. R. Nitsch, obraz  olejny, 1911.

3. Przód kaftana kobiecego (tołubka, katanki), Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

4. Tył kaftana kobiecego (tołubka, katanki), Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

5. Wykrój kaftana: a/1 i a/2 - przody; b - plecy; c - rękaw; d - kołnierz; e - pasek. Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

6. Kobieta w kaftanie, Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

Spódnica

Była szeroka (od 200 do 350 cm) i długa, sięgała co najmniej do połowy łydki. Szyto ją z wełnianych, jedwabnych i bawełnianych tkanin fabrycznych w różnych kolorach. Mogły być one kwieciste, pasiaste i gładkie.

Górę spódnicy  wszywano w pasek, jej przód był gładki, natomiast część tylnia i boki ułożone w drobne zakładki lub suto przymarszczone.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta przy kądzieli, Deutche Volks Trachten, Kolonia przed 1932 r.

2. Do chrztu, Deutche Volks Trachten, Kolonia przed 1932 r.

Zapaska

Przeznaczana do stroju codziennego była szyta z gładkich lub wzorzystych płócien bawełnianych, odświętna z jedwabiu lub białego batystu.

Te ostatnie, popularne szczególnie w okolicach Szklarskiej Poręby, zdobił haft wykonany białą nicią.

Rozłożony był  on wzdłuż trzech boków (rzędy owalnych lub okrągłych otworów),  na dwóch dolnych narożnikach (motyw dużego, wielopłatkowego kwiatu osadzonego w wazonie), a dodatkową ozdobę stanowiły rozsypane na  całej  powierzchni zapaski   drobne motywy kwiatowe.

Środki i płatki większych kwiatków, listków i otworów były wypełnione różnorodnymi siateczkami i ażurami.Wszystkie zapaski były długie i szerokie, osłaniały prawie całą spódnicę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta przy furtce, według litografii Alberta Kretszchmera, ok.1887 r.

2. Kobieta w białej haftowanej zapasce, pocztówka, Wrocław po 1930 r.

Chustki na ramiona

Do stroju świątecznego noszono chustki najczęściej białe batystowe, ale  używano także wzorzystych głównie jedwabnych. Miały one kształt kwadratu albo niekiedy trójkąta.

Kwadratowe składano po przekątnej, wszystkie noszono zarzucone na plecy i ramiona. Ich końce po skrzyżowaniu na piersiach zatykano za pasek zapaski.

Chustki białe wzdłuż dwóch boków i na jednym narożniku zdobił identyczny haft jak ten wyszywany na białych zapaskach. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w białej, haftowanej zapasce i chustce, pocztówka, Wrocław po 1930 r. 

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Najpowszechniej noszono czarne  kapelusze różniące się kształtem główki i ronda w zależności od miejscowej  mody  oraz walcowate cylindry. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Na targu, w głębi mężczyźni w różnych nakryciach głowy, według litografii Alberta Kretszchmera, ok.1887 r.
 

Koszula + Kamizelka

Koszulę szyto z białego lnianego płótna. Najczęściej była ona zapinana z przodu na guziki. Pod szyją wykończona wysokim, wykładanym kołnierzem.

Mężczyzna wiązał pod kołnierzykiem płócienną lub jedwabną chustkę, okalała ona szyję, a  jej końce opadały na piersi.

Kamizelka prawie nigdy nie stanowiła samodzielnego elementu odzieży, zakładano ją pod kaftan i sukmanę. Była lekko dopasowana do figury, sięgała do talii lub bioder, przy szyi miała wykładany kołnierzyk z klapkami, niekiedy gładkie wykończenie.

Jej przody szyto z kosztownych tkanin wełnianych lub  jedwabnych zarówno gładkich jak i wzorzystych, niekiedy zdobiono haftem, na plecy przeznaczano  płótno lub materiały gorszego gatunku.

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

1.Wieczornica, między innymi postaciami mężczyzna w koszuli i kamizelce, pocztówka, Wrocław przed 1932 r.

2.Kamizelka męska

Kaftan (kabatek) + sukmana (żupan)

Kaftan był szyty z granatowego lub czarnego sukna,  lekko dopasowany w talii, sięgał do pasa. 

Miał  długie proste rękawy, wykładany dwuczęściowy kołnierzyk z klapkami, dwurzędowe zapięcie. Zakładano go na kamizelkę.

Sukmana  to  odświętne okrycie wierzchnie, noszone je  zawsze rozpięte. Było ono długie prawie do kostek. Zakładane je na kamizelki i kaftany.

Sukmany szyto głównie z sukna czarnego lub granatowego, miały proste przody z wykładanym, dwuczęściowym kołnierzem, plecy o kroju pleców fraka i długie rękawy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w kaftanie i sukmanie, Deutche Volks Trachten, Kolonia przed 1932 r.

2. Ślązacy, mężczyzna w kamizelce, kaftanie i sukmanie, według litografii Alberta Kretszchmera, ok.1884 r.
 

Spodnie

Używano ich dwa rodzaje. Długie o miejskim kroju, szyto z czarnego lub granatowego sukna, a także z żółtej irchy.

Miały one  wiązanie w okolicy kostki.  Noszono je wpuszczane w buty z cholewami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w kaftanie i długich spodniach, Deutche Volks Trachten, Kolonia przed 1932 r.

2. Naturalistyczny manekin w męskim stroju, wyraźnie widać krótkie spodnie, pończochy i obuwie, zdjęcie z Muzeum w Jeleniej Górze wykonane przed 1939 r.

Drugi typ to spodnie krótkie, sięgające poniżej kolan, z tkanin wełnianych w różnych kolorach, niekiedy także z irchy. Zakładano do nich białe  pończochy i płytkie  czarne skórzane półbuty zapinane klamerką.  

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:  

Hafty Dolnego Śląska

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu