2017-04-02 Strój pszczyński

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój zwany pszczyńskim noszono w dorzeczu Wisły, nad rzeczkami Pszczynką i  Gostynką. Od regionu bytomskiego oddzielały mieszkańców tych ziem od północy i wschodu wielkie kompleksy leśne, a od południa i zachodu rzeka Wisła.

W okresie zaborów była ona wręcz granicą państwową. Region pszczyński,  leżący po jej lewej stronie, znajdował się w zaborze pruskim, a ziemie po prawej stronie w austriackim.

Szczytowy okres rozwoju stroju w tym regionie przypada na około 1880 roku, ale już koniec XIX w. to czas, gdy prawie zupełnie przestali go nosić mężczyźni zastąpiwszy go konfekcyjnymi ubraniami miejskimi.

Jego wygląd można odtworzyć na podstawie skąpej ikonografii, relacji mieszkańców regionu i nielicznych zachowanych elementów.

W tym też okresie kobiety zaczęły używać  prostszej i tańszej wersji stroju, a ponadto wiele jego elementów zaczęło się wzorować się  na  ubiorach  cieszyńskich i bytomskich.  

STRÓJ KOBIECY 
 
Nakrycia głowy

Dziewczęta chodziły zwykle z odsłoniętą głową. Panny młode i druhny używały szerokich wieńców wykonanych ze sztucznych kwiatów, listków oraz błyskotek, dodatkowo zdobionych wstęgami.

Wieńce, noszone przez panny młode, były zwykle zielone i z zielonymi wstęgami, przystrojone tylko białymi kwiatkami.

Natomiast te używane przez druhny były znacznie bardziej kolorowe i zdobne, a wstążki do nich były mocowane najczęściej różowe lub czerwone.

Mężatka przysłaniała głowę obowiązkowo. Odświętnym jej nakryciem głowy był czepek i chustka.

Czepek wykonany szydełkiem składał się z  naczółka czyli  prostokątnego pasa koronki (8x20cm) stanowiącego jego część przednią okalającą czoło i siatkowej główki.

Po 1880 r. zakładano na niego zwykle  mocno wykrochmaloną, wywiązaną do tyłu płócienną chustkę tzw. czepidło, którą na jednym narożu zdobił biały haft angielski.

Od początków XX w. zakładano coraz częściej chustkę wełnianą, często tzw. merynkę, o brzegach wykończonych  wiązaną siatką i długimi frędzlami,  z czasem z kolorowym, kwiatowym haftem płaskim na jednym narożu.

Po I wojnie światowej większość kobiet przestała nosić czepki, a głowę przysłaniały już jedynie wywiązaną pod brodą chustką. 

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

1. Szydełkowy czepek z naczółkiem, Aleksander Spyra, Kultura ludowa regionu pszczyńskiego.

2. Jedna z kobiet w szydełkowym czepku i chustce (czepidle), druga w szydełkowym czepku i chustce (merynce).

3. Naroże chustki (czepidła)

4. Wywiązana chustka (czepidło)

5. Kobieta w zepku i wywiązanej chustce (czepidle), fotografia z ok. 1938 r.

6. Naroże chustki (merynki)

Koszula  (kabotek) 
  
Szyta była z cienkiego płótna lnianego lub bawełnianego. Miała krój zbliżony do poncho poprzecznego. Sięgała zaledwie do pasa, miała krótkie do łokcia rękawy, ściągane tasiemką i wykończone falbanką.

Pod szyją miała kryzkę lub oszewkę, do której dopinano kryzkę stanowiącą osobny element stroju.

Od końca XIX w. koszule zdobiono  najczęściej haftami angielskimi i atłasowymi zwykle w kolorze białym. Wyszycia rozmieszczano na brzegach rękawów, wzdłuż jednego z boków koszuli i na kryzce pod szyją.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w koszulce (kabotku) oraz szydełkowym czepku i chustce (czepidle), fot. ok. 1940 r.

Suknia (mazelonka) ze stanikiem (opleckiem)

Składała się z sukiennej spódnicy o szer. około 5 m suto marszczonej w części górnej i stanika (oplecka) z atłasu, jedwabiu lub sukna o przodach i plecach z  łagodnymi, półkolistymi wycięciami dekoltu i pach.

Dół sukni  był obszywany taśmą o motywach kwiatowych, a także srebrnymi lub złotymi galonami, a jej sznurowany lub zapinany na druciane zapinki stanik zdobiły hafty o motywach kwiatowych (dominował motyw róży).

Po I wojnie światowej, wraz z rozpowszechnieniem się kaftanów (jakli) zaprzestano zdobienia staników. Pod suknię dla uzyskania sutej sylwetki zakładano kilka spódnic spodnich, od płóciennych poprzez flanelową często także i watowaną.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Weselnicy, fot. przed I wojną światową.

2. Wykrój stanika (oplecka) sukni (mazelonki):
a - przód (skroić dwa razy); b - plecy. Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

Zapaska
 
Była szeroka (ok.180 cm) i  tej samej długości co  przepasywana nią suknia. Zapaski szyto z tkanin wełnianych w drobne motywy kwiatowe, często róże, ponadto z białych batystów, tiulu i płótna, które wzdłuż trzech boków przystrajały szlaki białego haftu o motywach roślinnych.

Na początku XX wieku zaczęto nosić zapaski nieco węższe, ale z  chińskich jedwabi lub ich imitacji. Następnie w modę weszły szyte z bawełnianych płócien w drobne, najczęściej biało niebieskie paski, zdobiono je prostym haftem płaskim, wykonanym białą nicią. 

Kaftan (szpencer) + Kaftan (jakla)

Kaftan (szpencer) powszechnie noszony w czasie chłodów jeszcze pod koniec XIX był szyty z ciemnych sukien i ocieplany watą. Był on krótki, sięgał zaledwie do pasa. Miał długie rękawy z bufką i mankietem, szalowy kołnierz, tuż pod piersiami pasek, którego zapięcie stanowiła metalowa klamerka.

Mankiety jego rękawów i kołnierz były obszyte aksamitem.

Kaftan (jakla) miał luźny krój, sięgał do bioder lub był dłuższy, jego  długie dwuczęściowe rękawy wszywano z  marszczoną, mocno odstającą bufką,  przy dłoniach były one wąskie i proste.

Kaftany te szyto głównie z cienkich tkanin wełnianych. Zdobiono je na rękawach, wzdłuż zapięcia, oraz dolnej krawędzi różnymi naszyciami ze wstążek, pasmanterii, koronek i różnorodnych guzików. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój kaftana (szpencera):
a - plecy; b - przód (skroić dwa razy); c - klapki doszywane do pleców; d - pasek; e - rękaw (skroić dwa razy); f - mankiet (skroić dwa razy); g - część kołnierza przy szyi ; h - część kołnierza przy przodach (skroić dwa razy). Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

2. Kaftan (szpencer)

3. Wykrój kaftana (jakli):
a - przody (skroić dwa razy); b - plecy; c - część rękawa (skroić dwa razy); d - część rękawa (skroić dwa razy); e - kołnierz. 
Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

4. Kobiety w różnorodnych kaftanach (jaklach), Wilhelm Schremmer, Schlesiche Volkskunde, Wrocław 1928.

5. Dziewczęta w różnorodnych kaftanach (jaklach), fotografia z ok. 1938 r.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy 

Najdłużej używanym nakryciem głowy był czarny filcowy kapelusz o prostej główce i średniej wielkości rondzie.

Pan młody i drużbowie przystrajali go ozdobą ze sztucznych kwiatków, listków i różnorakich świecidełek oraz wstęgami (pan młody używał białych lub zielonych, drużbowie czerwonych).

Jedna wstęga otaczała główkę kapelusza, drugą wiązano w kokardę na kwiatowej ozdobie, a ich cztery końce opadały aż do łokcia.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój pszczyńskich drużbów (mężczyzna w kapeluszu z ozdobą i wstążkami oraz w sukmanie (płoszczu), Stanisław Bronisz, Strój pszczyński, Atlas Polskich Strojów Ludowych, rys. J. Karolak, Wrocław 1954.

Koszula + chustka (półchustka)

Była długa, sięgała aż do kolan, noszono ją wpuszczoną w spodnie. Na jej uszycie przeznaczano samodziały lniane i płótna bawełniane. Miała krój poncho podłużnego.

Koszule starszego typu nie miały kołnierzyka i mankietów przy rękawach. Nowsze je posiadały, a ponadto te części koszuli, a także jej przody  przyozdabiał biały haft o motywach roślinnych.

Ponadto ozdobą koszuli były jedwabne, trójkątne chustki dla kawalerów czerwone, nowożeńców i młodych małżonków zielone, starszych mężczyzn niebieskie. Okalały one szyję pod kołnierzykiem,  ich końce  chowano pod kamizelkę lub kaftan albo opadały swobodnie na piersi.

Spodnie

Te starszego typu szyto z lnianego płótna, miały prosty krój, wąskie nogawki i rozporek po prawej stronie.

Po 1880 roku ich miejsce zajęły spodnie sukienne  w kolorze granatowym lub czarnym. Początkowo miały one  taki sam krój  jak płócienne, ale z czasem ich nogawki stały się szersze, a rozporek znalazł się po środku  przodu. Nogawki spodni zawsze wpuszczano w cholewy butów.

Okrycia wierzchnie
Kamizelka (bruclek) + kaftan (kamzołka) + sukmana (żupon) + sukmana (płoszcz) 

Ważnym elementem stroju, latem będącym odzieżą wierzchnią była zakładana na koszulę kamizelka (bruclek)  z sukna w  tym samym kolorze  co i spodnie.

Znano jej dwa rodzaje krótkie  do pasa i długie do bioder. Zawsze miały  one proste przody i plecy, pod szyją  wykończenie gładkie lub z kołnierzykiem  stójką, rzadko z klapkami. Zapinane były różnie, ale zawsze  metalowe ozdobne guziki.

Ponadto starsi mężczyźni nosili sięgające bioder kaftany (kamzołki), które od długich kamizelek różniły się tylko tym, że miały rękawy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w kamizelce i sukmanie (płoszczu), Elizabeth Grabowski, Stroje ludowe na Górnym Śląsku, Wrocław 1935.

2. Strój pszczyńskich gospodarzy (mężczyzna w sukmanie tzw. żuponie), Stanisław Bronisz, Strój pszczyński, Atlas Polskich Strojów Ludowych, rys. J. Karolak, Wrocław 1954.

Zimowym okryciem wierzchnim była sukmana (żupon) szyta z czarnego lub jasnogranatowego sukna. Miała krój kontuszowy, pod szyją wykładany  kołnierz o dwóch klapkach, pętlicowe sięgające linii talii zapięcie, była  długa do połowy łydek.

Ponadto najzamożniejsi nosili sukmanę (płoszcz) z peleryną, była ona  pożądanym elementem stroju ślubnego. Szyto ją z  granatowego lub częściej czarnego sukna. Była długa, fałdzista, sięgająca  prawie do ziemi ze sztywnym, stojącym kołnierzem. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu