2017-09-01 Strój rzeszowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój, który obecnie nazywany rzeszowskim, jest jednym z ubiorów noszonym przez Rzeszowiaków. Występował na niewielkim obszarze okalającym miasto Rzeszów.

Jako oddzielny ubiór wyodrębnił się dopiero w latach sześćdziesiątych XIX w. Precyzyjne określenie granic terytorium, na którym występował, jest bardzo trudne, ponieważ strój ten zmieniał się, przeobrażał.

Znane są przypadki, że nawet w obrębie jednej wsi o długiej, rozciągniętej zabudowie noszono nieco inne jego odmiany.

Szczytowy okres  rozwoju stroju rzeszowskiego przypada na ostatnie lata wieku XIX i początek XX stulecia. Mężczyźni przestali go nosić po I wojnie światowej, kobiety przywdziewały go okazjonalnie jeszcze pod koniec okresu międzywojennego. 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy      
       
Panny przeważnie chodziły z odsłoniętą głową, okazjonalnie tylko przysłaniały ją wiązaną pod brodą wełnianą, wzorzystą chustką.

Mężatki nakładały na włosy drewnianą obręcz (hamełkę), upięte na niej włosy tworzyły rodzaj okrągłego koczka. Do stroju odświętnego nakładano na niego mały czepek, nie używany przy stroju codziennym.

Miał on kształt podkowy, szyto go z bawełnianej lub jedwabnej tkaniny, zdobiono naszyciami z cekinów i koralików. Dopiero na tak uczesaną i przyozdobioną głowę zakładano tiulową, chustkę zdobioną białym haftem ręcznym lub maszynowym  o brzegach wykończanych małymi ząbkami lub  wąską  koronką.

Jej końce wiązano w węzeł  pod brodą lub po wywiązaniu w rodzaj czepka nad czołem. Przy stroju codziennym na głowie z koczkiem upiętym na obręczy (hamełce) wiązano płócienną lub wełnianą, nie przeźroczystą chustkę.   

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czepek, Franciszek Kotula, Stój rzeszowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1951.

2. Kobieta w płóciennej chustce wiązanej pod brodą, fotografia wyk. ok. 1910 r.

Koszula

Szyta była z dwóch rodzajów tkaniny. Na część górną, widoczną przeznaczano cienki, dobrze wybielony samodział lniany lub   fabryczne płótno bawełniane, natomiast na dolną  - gorsze gatunkowo samodziały lniane.

Koszula miała krój  przyramkowy, proste rękawy wszyte po przymarszczeniu w mankiet i dwojakie wykończenie przy szyi - niewielki dekolt lub okrągły, wykładany kołnierzyk.

Zdobiona była wzdłuż brzegów dekoltu, na kołnierzyku, mankietach, niekiedy także na rękawach i przodach haftem atłaskowym i  angielskim o motywach kwiatowych wykonanym nicią białą, a od początków XX w. także czerwoną i niebieską.

Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli kobiecej:
a/1 - przody;  a/2 - plecy; b/1 i b/2 - przyramki, c - rękaw (skroić dwa razy); d - mankiet (skroić dwa razy); e - klin wszywany pod pachą (skroić dwa razy); f - kołnierzyk.

Gorset

Najczęściej szyto go z aksamitu w kolorze czarnym, granatowym lub bordowym. Miał  proste przody i plecy, był lekko dopasowany w talii, a od jej linii na biodra opadały podłużne, zachodzące na siebie klapki, których było zwykle  od 16 do 22.

Gorsety początkowo zdobiono skromnie naszywanym wzdłuż krawędzi i brzegów metalowym sznureczkiem i rzędami srebrnych cekinów. Z  czasem zaczęto używać  cekinów  wielokolorowych, a haftowane nimi motywy stały się duże.

Ponadto w modę wszedł także haft kolorowymi koralikami, a dodatkowo pomiędzy te ornamenty wplatano jeszcze wielobarwny haft płaski. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Ubiory dziewczyny i parobka, Franciszek Kotula, Stój rzeszowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1951.

2. Plecy gorsetu

Kaftan (katanka)

Wcięty w pasie, sięgający do bioder, zapinany na drobne guziczki z długimi rękawami. Kaftany zimowe były szyte z różnych tkanin wełnianych i zdobione,  tasiemkami oraz pasami aksamitu przystrojonego haftem koralikowymi. Natomiast letnie z tkanin bawełnianych zdobionych haftem atłaskowym i angielskim.
 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Dziewczęta ze Staromieścia w kaftanikach (katankach) wełnianych, Franciszek Kotula, Strój rzeszowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1951.

2. Kaftanik płócienny, zdobiony białym haftem

Spódnica + Zapaska (oba te elementy stroju nazywano fartuchami)

Spódnica była nie zszywana z przodu (ułatwiało to jej pranie i prasowanie), długa prawie do kostek, w pasie suto marszczona, o szerokości od 3 do 4 metrów.

Na spódnice letnie przeznaczano najczęściej białe płótna bawełniane, muślin oraz batyst. Zdobiły je szlaki ręcznego haftu  angielskiego w kolorze białym lub niebiesko-czerwonym, a także hafty maszynowe. Natomiast na zimowe przeznaczano różnobarwne, gładkie lub wzorzyste tkaniny wełniane. 

Zapaska była zwykle o połowę węższa od spódnicy, miała tę samą co ona długość lub była od niej nieco krótsza. Generalnie stosowano zasadę, że spódnica i zapaska były wykonywane z tej samej tkaniny.  

Jedyne odstępstwo od tej normy stanowiła moda, że do wełnianych spódnic chętnie noszono  bogato haftowane ręcznie lub maszynowo zapaski płócienne z białym haftem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w tzw. fartuchach czyli spódnicy i zapasce, Kalendarz Ilustrowany Kuryera Codziennego na rok 1938.

Chusty noszone na ramionach
 
Pełniły rolę okrycia wierzchniego, były  grube, wełniane o wymiarach ok. 170x170 cm. Po złożeniu po przekątnej zarzucano je na ramiona. 

 Najpowszechniej używano tzw. chust w okna, kraciastych z   dominacją barwy czerwonej. Ponadto używano także kremowych w różnokolorowe pasy  tzw. szabasówek.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wełniana chusta tzw. w okna 

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Letnim nakryciem głowy był kapelusz słomiany szyty z plecionki zrobionej z  niedojrzałych jeszcze źdźbeł żytnich. Jego główka była miękka, okrągła i niska o płaskim denku, rondo szerokie i z tyłu lekko podwinięte.

Najczęściej jednak używano kapeluszy z czarnego filcu tzw. makowych. Miały one  kształt zbliżony do słomianych, ale ich główka była sztywna, a krawędź ronda  lekko wywinięta ku górze.

Główki tych kapeluszy zdobiono dwojako: kolorowymi sznurkami (czerwonym i  zielonym), których końce opadały aż na plecy lub szeroką aksamitną taśmą przystrojoną błyszczącymi ozdobami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kapelusz tzw. makowy

2. Młody mężczyzna w kapeluszu słomianym, Stój rzeszowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Lublin 1951, mal. M. Orłowska. 

Koszula + Pas

Koszula była szyta z cienkich płócien lnianych lub bawełnianych. Miała  krój przyramkowy, noszono ją wypuszczoną na spodnie. Posiadała niewielki wykładany kołnierzyk o prostych rogach, rękawy   wszyte w wąską oszewkę lub mankiet, przody rozcięte i wzmocnione  przez naszycie dwóch pionowych pasów płótna.

Szyta była z cienkich płócien lnianych lub bawełnianych. Zdobienia, niezależnie od użytej tkaniny umieszczano na kołnierzyku, mankietach i przodach koszuli, a wykonywano je białym haftem angielskim i  atłaskowym.

Do przepasywania  koszuli służył długi i wąski pas, często ze skóry wyprawionej na biało. Jego ozdobę stanowiły metalowe, płaskie guziki. Pas ten zapinano  na jedną żelazną sprzączkę, jego koniec zwisał wolno na  boku.

Do pasa przywiązywano sznurkiem lub rzemykiem nożyk, przetyczkę do fajki i woreczek na tytoń.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyźni w koszulach i kaftanach (komizolach), fotografia z 1908 r.

2. Pas męski

Spodnie lniane (gacie, portki, parcionki) + Spodnie sukienne (sukieniaki)

Spodnie z lnianego samodziału noszono latem, w dzień powszechny i jako bieliznę spodnią, miały prosty i nieskomplikowany krój. Każdą z nogawek tworzył  płat tkaniny (szew od wewnętrznej strony spodni), w kroku poszerzał je złożony po przekątnej kwadratowy kawałek materiału.

Miały krótki stan i ledwo sięgały bioder, ich górna, podwinięta krawędź tworzyła tunelik, przez który przewlekano  podtrzymujący je sznurek.

Spodnie sukienne (sukieniaki) noszono od święta, szyto je z cienkiego  niebieskiego sukna fabrycznego. Miały początkowo identyczny krój jak spodnie lniane, później zaczęto je szyć według mody miejskiej, zawsze jednak ich nogawka zwężała się od kolana,  wpuszczano ją w cholewy butów. 

Ozdobę spodni, szczególnie tych noszonych przez młodych mężczyzn   stanowiły tzw. oblamówki, czyli podłużne, trapezowate aplikacje z czerwonego sukna przyszyte na udach w górnej, zewnętrznej  części nogawek. Zdobił je haft wykonany ściegiem Janina  i  5-6 małych pomponików (srokatych kocasi ) z wełnianej włóczki.

Fot. Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Spodnie sukienne (sukieniaki)

2. Zdobienie tzw.oblamówki na spodniach sukiennych (sukieniakach)

Kamizelka (komizola)

Szyta była zwykle z tej samej tkaniny co i sukienne spodnie, sięgała poniżej bioder. Najbardziej strojne kamizelki podszywano czerwonym, cienkim suknem, które było widoczne po ich prawej stronie tworząc rodzaj lamówki.

Była ona dosyć luźna, lekko tylko pasowana w talii, miała z tyłu trzy, sięgające do pasa, rozcięcia, na bokach przykryte klapką kieszenie, a przy szyi stojący kołnierzyk.

Zapinana była na haftki, a guziki i dziurki pełniły  jedynie funkcję dekoracyjną, dla ozdoby także przyszywano obok nich pomponiki  tzw. kocasie z wełnianej włóczki oraz małe perłowe i metalowe guziczki.

Ponadto zdobiono także ściegiem Janina i pomponikami (kocasiami) lub guzikami klapki kieszeni. 

Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój kamizelki męskiej:
a/1 - przody (skroić dwa razy); b - plecy; c - klin poszerzający rozcięcie na plecach.

Sukmana

Szyta była z grubego, folowanego, brązowego sukna, zapinano ją na haftki. Miała proste plecy ze skośnymi cięciami, dzięki którym była dopasowana w tali, także proste, ale lekko rozszerzające się od pasa przody, poszerzone doszytymi pomiędzy przodami i plecami klinami.

Rękawy, zwężające się przy dłoni były wykończone wykładaną klapką - mankietem, przy szyi miała wąski, lekko stojący kołnierz.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gospodarz z Głobienia, Wiedza i Życie, t. III, Etnografia, brak roku wydania, fot, J. Krieger, koniec XIX w.

Sukmany zdobiono  w dwojaki sposób, naszyciami z białego lub żółtego sznurka lub pomponikami (kocasiami) w kolorze czerwonym, żółtymi lub białym. Zdobiny te były  podobnie rozłożone biegły wzdłuż obu przodów (od linii talii) i okalały kołnierz.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty rzeszowskie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe