2017-12-05 Strój pogórzański 2

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUOWEGO. Strój pogórzański z okolic Gorlic był noszony w zachodniej części Pogórza Karpackiego, a ściślej w jego części zwanej Pogórzem Beskidu Niskiego. Teren ten określa się niekiedy także mianem Pogórza.

W latach 30. XX wieku Adam Wójcik, w oparciu o terminologię geograficzną, nazwał ten region etnograficzny Pogórzem, a zamieszkującą go ludność Pogórzanami.

Ubiór noszony w zachodniej części regionu  w okolicach Gorlic to przykład odzieży o charakterze wyraźnie przejściowym łączącej cechy ubiorów góralskich i noszonych na nizinnych terenach Małopolski, mający ponadto, szczególnie w przypadku  stroju męskiego cechy wspólne z ubiorami Węgrów i Słowaków.

Strój ten najpierw męski, a potem kobiecy wyszedł  z powszechnego użytku  na przełomie  XIX i XX wieku.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
 
Dziewczęta prawie zawsze chodziły z odkrytą głową, mężatki natomiast obowiązkowo ją przysłaniały. Do stroju codziennego nosiły one małe chustki perkalowe lub tybetowe, latem wiązały je na karku, zimą pod brodą.

Od święta zaś używały chustek wiązanych w czepiec z  tzw. czubem, kotkiem. Używano dużych chustek niekiedy tybetowych lub płóciennych najczęściej jednak białych, cienkich, przeważnie tiulowych, zdobionych białym haftem.

Wyszycie okalało wszystkie ich boki, a szczególnie bogaty motyw był umieszczany na jednym rogu dobrze widocznym po zawiązaniu chustki.

Hafty wykonywano atłaskiem wypukłym, dominowały w nim motywy kwiatowe. Często na tak uformowany czepiec zakładano inną chustkę, którą związywano pod brodą.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Ozdobiony haftem róg chustki tiulowej

Koszula

Była wykonana z lnianego samodziału, miała krój przyramkowy. Przy  szyi była wykończona niewielkim wykładanym kołnierzykiem, stójką lub kryzką, a jej rękawy były wszyte w wąskie mankiety.

Koszulę świąteczną przyozdabiały białe hafty o motywach kwiatowych i roślinnych. Rozmieszczano je pasowo na wykończeniu przy szyi, mankietach, a najbogatsze kompozycje zdobiły listwy naszyte na obu przodach wzdłuż rozcięcia na piersiach.

Koszula była zapinana na małe guziczki z masy perłowej. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca, Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s. 9. 

Spódnica 

Do stroju świątecznego, dla poszerzenia figury, zakładano od trzech do dziesięciu spódnic. Rolę halki pełniła  tzw. burka z wełniano - konopnego samodziału. Spódnice były szerokie, używano na nie od 3 do 4 m. różnorakich tkanin.

Najczęściej noszono tzw. fartuchy czyli spódnice mocno krochmalone szyte z białego płótna początkowo samodziałowego, a później fabrycznego  o krawędzi wykończonej ząbkami i ozdobionej białym haftem angielskim.

Ponadto z płótna lnianego sporządzano tzw. farbówki i  wybijanki, surowcem na pierwsze była tkanina farbowana, na drugie zdobiona drukiem.

Od początków XX wieku początkowo tylko mężatki nosiły tzw. tybetówki z białej, niebieskiej lub zielonej tkaniny wełnianej w kolorowe kwiaty.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Pogórzan, według akwareli Ksawerego Preka, Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, tabl. II.

Zapaska

Do spódnic białych (fartuchów) noszono początkowo zapaski z tej samej co i one tkaniny, i tak samo zdobione. Później moda się zmieniła i zaczęto  używać także zapasek wełnianych w tym samym co i gorset kolorze. Ich dolną krawędź zdobiła koronka fabryczna lub klockowa. 

Natomiast do farbówek, wybijanek, tybetówek zakładano, nieco węższe zapaski z białego batystu z drobnymi zakładkami i białym haftem.

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

Dziewczyna z Szalowej w wełnianej zapasce w tym samym kolorze co i gorset, autor nieznany.

Gorset

Noszony był przez kobiety nie zależnie od stanu cywilnego. Szyto go głównie z gładkich tkanin wełnianych w różnych kolorach najczęściej granatowym, szafirowym, czarnym lub niekiedy czerwonym.

Miał proste plecy, przody pasowane pionowymi zaszewkami, był dosyć wycięty, sięgały do pasa. Sznurowano go przeciągając (od dołu ku górze) tasiemkę lub wstążkę przez okute metalem dziurki.

Jego podstawową ozdobę stanowiło 40 drobnych klapek przyszytych do dolnej krawędzi. Ponadto brzegi przodów gorsetu były usztywniane, a ich krawędzie przystrajały obszycia z różnego typu pasmanterii, niekiedy na przodach i plecach wyszywano cekinami motywy, najczęściej kwiatowe.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Gorset z czarnego aksamitu zdobiony cekinami

2. Zdobienie gorsetu pasmanteriami, Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s.14.

Chusty na ramiona

Na przełomie XIX i XX wieku powszechnym stało się noszenie, dużych chust (160x160 cm, 175x175 cm), które zarzucano na ramiona.

Znano ich wiele rodzajów i odmian, zwykle te używane przez panny były cienkie, natomiast przywdziewane przez mężatki znacznie grubsze.  

Przed założeniem dziewczęta składały je na pół, natomiast mężatki po przekątnej. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Stroje ludowe Pogórzan, pocztówka, foto. J. Chowaniec, ok. 1948 r.

STRÓJ MĘSKI 

Nakrycia głowy

Przez cały rok noszono wełniane, białe w czerwono-niebieskie wzory,  okrągłe czapki z wywiniętym otokiem i wyodrębnionym denkiem tzw. magierki, wykonywane na pięciu drutach techniką pończoszniczą.

Ponadto używano czerwonych rogatywek z otokiem z czarnego baranka przystrajanych, przypiętymi po ich lewej stronie pawimi piórami.

Do stroju szczególnie uroczystego zakładano czarne filcowe kapelusze o okrągłej główce i szerokim lekko podwiniętym po bokach rondzie. Ich główkę opasywano kolorowymi wstążkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężczyzna w cuwie i magierce,  pocztówka, wydana ok. 1940 roku w z cyklu typy w Generalnym Gubernatorstwie nr 16, Kraków. 

Koszula + pas (trzos, kaleta) 

Była długa prawie do kolan. Noszono ją wypuszczoną na spodnie. Miała krój przyramkowy. Szyta była z białego samodziału lnianego, jej wykończenie stanowił wykładany kołnierzyk i wąskie mankiety.

Niekiedy była przyozdabiana haftem w kolorze białym. Koszulę przepasywano pasami dwojakiego rodzaju. Tańsze wykonywano z jednej warstwy skóry miały szerokość około 6 cm. Zdobiły je wytłaczane wzory geometryczne oraz mosiężne nabijane elementy.

Zapinano je na prostokątną klamrę z dwoma trzpieniami. Natomiast tzw. trzosy (kalety) noszone przez bogatszych gospodarzy miały szerokość ok. 12 cm i były wykonywane z podwójnie złożonej czerwonobrązowej skóry, o powierzchni zdobionej ornamentem stempelkowym. Zapięcie stanowiły  3-4 podłużne klamerki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz - Branekova

1. Wykrój koszuli:
a – przód; b – plecy; c/1 i c/2 przyramki; d – rękaw (skroić dwa razy); e – mankiet (skroić dwa razy); f – kołnierzyk – stójka, g – kliny po wszycia pod pachami (skroić dwa razy).

Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s.19.

Kamizelka i kaftan (spencer)

Kamizelki sięgały do linii talii. Miały przy szyi wąski kołnierz (stójkę) zapinany na haftki, proste plecy i przody z szerokimi  wykładanymi klapami.

Latem były one obustronnie wywijane i zapięte na przyszyte gęsto jeden obok drugiego (od ramion do pasa) metalowe guziki.

Natomiast kaftan był nieco dłuższy od kamizelki, wyglądem swym przypominał wojskową kurtkę. Miał stojący kołnierz, zapinano go na błyszczące guziki. Nosili go głównie młodzi mężczyźni po powrocie z wojska.

Zarówno kamizelki jak i kaftany szyto z sukna w kolorze niebiesko-szarym. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój kamizelki męskiej:
a – przód (skroić dwa razy); b – plecy; c – stójka.
Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s. 20.

Spodnie 

Do stroju codziennego i niekiedy letniego świątecznego noszono tzw. gacie, szyte z czterech płatów grubego płótna samodziałowego. Dwa po zszyciu tworzyły jedną nogawkę, spodnie poszerzały kliny wszyte w ich części tylniej i  kroku.

Natomiast do ubioru zimowego i świątecznego używano spodni sukiennych z tej samej tkaniny co i kamizelki. Początkowo o takim samym kroju  jak gacie, później miejskim.

Jedyną ozdobą spodni sukiennych były czerwone wypustki wszyte w boczne szwy nogawek. Oba typy spodni noszono wpuszczane w cholewy butów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój spodni:
a/1 i a/2 – tył; b/1 i b/2 – kliny poszerzające; c/1 i c/2 – przód; d – klin poszerzający; e/1 i e/2 – pasek.
Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s.19.

Okrycie wierzchnie (cuwa)
 
Do stroju odświętnego mężczyźni zakładali tzw. cuwę z białego, szarego, rzadziej brązowego folowanego sukna samodziałowego.

Miała ona krój poncho podłużnego, sięgała do połowy łydek. W czasie niepogody jej kołnierz zarzucano na głowę jak kaptur.

Cuwę rzadko ubierano na rękawy, zazwyczaj noszono ją zarzuconą na ramiona. 

Jedyne jej zapięcie to dwa podłużne kawałki rzemienia przyszyte do  przodów i spinane mosiężną sprzączką. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w cuwie,  pocztówka, nakład Towarzystwo Szkoły Ludowej, Kraków, ok. 1935 r.

2. Wykrój cuwy:
a i b – przody i plecy; c – kołnierz; d - rękaw (skroić dwa razy).
Adam Wójcik, Strój pogórzański, Kraków 1939, s. 27.

Cuwy mogły być całkowicie pozbawione ozdób, niekiedy ich kołnierz i wyłogi zdobiły wąskie lamówki z sukna niebieskiego, czerwonego, rzadziej zielonego.

Występowały także cuwy z obszyciami z plecionego sznurka w kolorze biało-czerwono-zielonym i biało-czerwonym, a także zdobione wielokolorowymi  aplikacjami z sukna i niekiedy wielobarwnymi haftami wełną o motywach roślinnych.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój pogórzański z okolic Hakowa

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu