2019-03-14 Strój nadbużański

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Podlasie. Strój nadbużański. Opisywany strój był noszony na części Podlasia leżącej pomiędzy rzekami Bug i Wieprz; na ziemiach  ciągnących się szerokim pasem wzdłuż rzeki Bug. 

Na terenie tym zamieszkiwała mieszanina ludności polskiej, ruskiej i białoruskiej.

Na tym terenie etnografowie wydzielają dwie podgrupy kostiumologiczne włodawską i nadbużańską. Łączy je taki sam strój męski, dzielą  zdecydowane różnice w ubiorze kobiecym.

W obecnych granicach Polski strój nadbużański był noszony  na terenach ciągnących się szerokim pasem od lewego brzegu rzeki Bug, który rozpoczyna się powyżej Włodawy, a kończy się nad  Hołowczycami, Serpelicami i Borsukami.

Ubiór męski powszechnie  noszono do początków  XX wieku, potem donaszali go starsi mężczyźni, natomiast kobiecy donaszano jeszcze w okresie międzywojennym.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
          
Panny chodziły najczęściej z odsłoniętą głową, w przypadku niepogody i zimą zakładały wełnianą chustkę, o kwiatowych wzorach.

Nakrycie głowy mężatek było bardziej skomplikowane. Najpierw kobieta nakładała, a właściwie nawlekała na włosy kimbałkę czyli drewnianą obręcz (włosy znajdowały się w jej środku), potem ją nimi owiązywała.

Dopiero na tak owiniętą kimbałkę nakładano czepiec (kaptur) lub chustkę podobną do tej, noszonej przez dziewczęta. Czepek szyto z atłasowej lub  wełnianej tkaniny miał z przodu, na czole trójkątne, zębate wycięcie. W części tylniej ściągnięty był wstążką, okalał głowę  przysłaniając uszy. 

Fot. Archiwum Elżbieta Branekova

1. Grupa w strojach nadbużańskich, Oskar Kolberg, Dzieła Wszystkie, Chełmskie, t. 33.

2. Kobieta w czepku tzw. kapturze, Janusz Świeży, Strój podlaski (nadbużański), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1958.

3. Polskie kobiety z Białej, pocztówka, ok. 1920 r.

Koszula

Miała krój przyramkowy, szyto ją z lnianych samodziałów. Przy świątecznej rękaw był wykończony rodzajem falbanki, miała ona najczęściej  wykładany kołnierzyk.

Przyramki koszuli, a także kołnierzyk, rękawy (na wykańczającej je falbance i powyżej) zdobił haft  czerwony tkacki tzw. peretyki i perebory.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca ozdobiona haftem tkackim

Spódnica

Najczęściej noszono tzw. pichulę. Szyto ją z samodziału w wiązki  pionowych pasków, dominowały zestawione ze sobą ostre odcienie  czerwieni z zielenią, szafirem i granatem.  

Spódnica sięgała do połowy łydek i miała szerokości około 3 m. Jej przód był zupełnie gładki, a boki i tył równo marszczone. 

Świąteczne pichule zdobił naszyty wzdłuż jej dolnego brzegu pas wzorzystej tkaniny wełnianej, najczęściej zielonej, a także rzędy naszyć z kolorowych wstążeczek i białej fabrycznej koronki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój kobiecy, Katalog strojów ludowych z południowego Podlasia i zachodniego Polesia (Bialoruś),fot. A. Trochimiuk, Biała Podlaska  2006.  

Zapaska

Noszono zapaski dwóch typów, zawsze były one szyte z samodziałów. Tkaniny na te starszego typu miały paski pionowe i były wykonane z samodziałowej przędzy wełnianej. Natomiast na tych modnych od pierwszych lat XX w. paski były poziome i tkano je z wełny przędzionej fabrycznie. 

Materiał na  zapaskę nowszego typu miał najczęściej tło niebieskie, granatowe lub zielone, a zdobiące go poziome paski były zgrupowane  zwykle w trzech wiązkach. Zapaska taka miała zwykle szerokość warsztatową tkaniny (ok. 70 cm) i była  nieco krótsza od spódnicy.

Zwykle wszystkie trzy jej boki  odszywano białą koronką bawełnianą oraz wstążeczką, przeważnie różową lub żółtą.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zapaska, Włościanie z Lubelskiego, fot. Z. Marcinkowski Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III.

Kaftan (kabat)

Szyto z brązowego, folowanego sukna takiego samego jak to przeznaczane na męskie sukmany. Był on niezbyt długi, lekko dopasowany w talii, a poniżej jej linii wykańczało go 10 – 12 klapek opadających na biodra.

Kaftan miał długie, proste rękawy, głęboko zachodzące na siebie przody z  trapezowatą  częścią tzw. sercem.  Brzegi kabata, krawędzie klapek i serce zdobiły naszycia z niebieskiego lub żółtego sznureczka, a także ornamenty stebnowane żółtą nitką. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kaftan (kabat), Przemysł ludowy powiatu włodawskiego,  t II 1930.

Gorset

Miał fason prawie identyczny jak kaftan (kabat), różnił się jedynie nieco odmiennym krojem pleców. Ponadto gorsety szyto z czarnej satyny, a zdobiono naszywając wzdłuż krawędzi, brzegów serca i klapek żółtą i czerwoną tasiemkę.

Oprócz tych odszyć na trapezowatym sercu stebnowano żółtą nitką ornament i przyszywano służące do ozdoby guziki wielokolorowe lub żółte po środku, a czerwone po  bokach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. 2. Przody gorsetu

3. Tył gorsetu

Sukmana + kożuch

Okryciem wierzchnim kobiet były sukmany i kożuchy  identyczne  jak te noszone przez mężczyzn. Sukmany były stosunkowo krótkie sięgały zaledwie za kolana, szyto je z folowanego sukna w kolorze brązowym.

Miały krój kontuszowy, przy szyi stojący kołnierzyk. Brzegi sukmany, krawędzie rękawów, linie szwów na plecach, brzegi kołnierzyka odszywano, w zależności od lokalnej mody czerwonym, niebieskim lub pomarańczowym wełnianym sznureczkiem. 

Kożuch był  odcinany w talii, górą mocno dopasowany, od pasa w dół szeroki, miał duży, opadający aż na ramiona wykładany kołnierz. Szyto go z wyprawionych na biało skór, po dłuższym noszeniu farbowano na żółto-brązowo.

Brzegi kożucha i kieszeni lamowano paskiem czarnej skóry, a w pasie naszywano czerwone lub czarne aplikacje.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój nadbużańsku, mal. J. Karolak, Janusz Świeży, Strój podlaski (nadbużański), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1958.

2. Sukmana

3. Włościanie z lubelskiego, fot. Z. Marcinkowski,  „Wiedza o Polsce, Etnografia Polski”, tom III, brak miejsca i roku wydania.  

4. Mapa pow. bielskiego guberni siedleckiej, Józef Michał Bazewicz, Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907.   

Pas (pajos) + krajka

Zarówno pas jak i krajka miały do 8 cm szerokości i 3 m długości. Tkano je w podłużne pomarańczowo-czerwone paski. Różnił je głównie użyty na ich wykonanie surowiec.

Krajki wykonywano z przędzy lnianej, pasy z wełnianej.  Noszono je głównie w dni świąteczne, opasywano się nimi dwukrotnie, końce wiązano  w kokardę lub węzeł zwisający z przodu, niekiedy na lewym boku. Kobiety najczęściej przepasywały nimi sukmany.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. 2. Pas z przędzy wełnianej

STRÓJ MĘSKI      
 
Nakrycia głowy

Letnim okryciem głowy był kapelusz wykonywany z żytniej słomy, zimą noszono rogatywki, stożkowate czapki futrzane i maciejówki.

Kapelusz słomiany przyozdabiano granatową lub czarną wstążką. Rogatywki natomiast szyto z tego samego co i sukmana brązowego folowanego sukna, a ich otok sporządzano z czarnego baranka.

W zależności od lokalnej mody, brzegi tej czapki obszywano czerwonym lub niebieskim sznureczkiem.

Maciejówki  weszły w modę w pierwszych latach XX wieku, były one barwy czarnej lub granatowej, zawsze miały lakierowany, czarny daszek.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Młodzi małżonkowie w strojach nadbużańskich, pocztówka, projekt graficzny Irena Czarnecka.

2. Kapelusz słomiany

3. Wieśniak z okolic nadbużańskich z guberni siedleckiej, rys. L. Kunicki,  „Tygodnik Ilustrowany Warszawski”, 1867.

Koszula + Krajka

Szyta była z samodziałowego płótna lnianego, miała krój przyramkowy sięgała aż do kolan, latem noszono je wypuszczone na spodnie. Koszula przy szyi wykończona była wykładanym kołnierzykiem lub stójką, rękawy miała wszyte w mankiety, a do prawego przodu doszytą listwę tkaniny, wzmacniającą rozcięcie na piersiach.

Koszulę zdobił haft tkacki (peretyki i perebory) lub krzyżykowy (najczęściej czerwono-czarny) umieszczony na kołnierzyku, mankietach i listwie naszytej wzdłuż rozcięcia na przodach.

Koszule, szczególnie latem, kiedy noszono je wypuszczone na spodnie przepasywano krajką czyli rodzajem pasa, z ciemnopomarańczowej przędzy lnianej, w poziome paski.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Koszula męska

2. Rysunek i wykrój koszuli męskiej z karczkiem:
A - przód; B - tył;
C - elementy wykroju: d - przód; e - tył; f – karczek; g - rękaw (skroić dwa razy); h - mankiet (skroić dwa razy); i - klin pod pachę ( skroić dwa razy); j – kołnierzyk- stójka; k - gors.

Spodnie

Jeszcze w drugim dziesięcioleciu XX w. noszono wyłącznie spodnie z lnianego samodziału w kolorze naturalnym lub barwionego na czarno. Miały one prosty krój, składały się z 4 części: paska, klina – wszywanego w ich części tylniej by poszerzyć spodnie, oraz dwóch nogawek.

Później w modę weszły bryczesy, czyli spodnie  w części górnej do kolan szerokie, wręcz bufiaste, od kolana w dół ściśle opasujące łydkę. Noszono je głównie zimą i szyto z tego samego co i sukmanę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój spodni:
A – przód, B – tył, C – części kroju: d – krój nogawek, e – wkładka – klin wszywany na tyle spodni, f – pasek.
Janusz Świeży, Strój podlaski (nadbużański), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1958.

Sukmana + Kożuch  + Pas (pajos)

Mężczyźni nosili identyczne sukmany i kożuchy jak kobiety. Przepasywali je krajką lub pasem (pojasem). Miały one ok. 8 cm szerokości i 3 m długości.

Pasy tkano z przędzy wełnianej  i przepasywano nimi najczęściej sukmany. Zdobiły je podłużne pomarańczowo-czerwone paski. 

Noszono je głównie w dni świąteczne, opasywano się nimi dwukrotnie, końce wiązano w kokardę lub węzeł zwisający z przodu, niekiedy na lewym boku. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Krajka, Janusz Świeży, Strój podlaski (nadbużański), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1958.

2.Pas (pajos), Janusz Świeży, Strój podlaski (nadbużański), Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1958.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Stroje Lubelszczyzny

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu