2019-04-01 Strój kaszubski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Kaszuby. Strój kaszubski. Granice regionu wyznacza od północy i północnego wschodu Zatoka Gdańska i Bałtyk, od południa i południowego wschodu Czersk, Chojnice oraz Bory Tucholskie, a od zachodu  Bytów i Lębork.

Trudne jest wyznaczenie granic zamieszkałego przez Kaszubów terytorium. Obecnie najczęściej za podstawowy wyróżnik uważa się miejscowy język. 

Dzieje Kaszubów są ściśle związane z historią Pomorza, Polski i Niemiec. Do dziś niewyjaśniony jest źródłosłów i pochodzenie określenia Kaszub, część badaczy wywodzi go od  podmokłych, bagnistych terenów zwanych  na Pomorzu „kaszubami”. 

Skomplikowane dzieje historyczne i gospodarcze spowodowały, że strój,  noszony przez kaszubskich  wieśniaków, zaniknął już w drugiej połowie XIX w. O  tym jak wtedy wyglądał wiemy głównie z materiałów pisanym i ikonograficznym jako, że do naszych czasów  zachowało się bardzo niewiele jego elementów i o takim właśnie ubiorze mówić będzie niniejszy tekst.

Pisząc o stroju kaszubskim nie sposób nie powiedzieć kilka słów o wielobarwnych wyszyciach, które obecnie są utożsamiane z tym regionem.

Ich powstanie  jest związane z działalnością Izydora i Teodory Gulgowskich. Wykonuje się  je od prawie 100 lat, powstało nawet kilka miejscowych ośrodków tego haftu na przykład wdzydzki, żukowski, wejherowski i inne.

Pierwotnie zdobiono nim głównie wyroby płócienne przeznaczone dla zewnętrznego odbiorcy, z czasem zaczęto nim przyozdabiać  także elementy odtwarzanego i noszonego okazjonalnie stroju.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Dziewczęta do stroju letniego i obrzędowego nosiły wianki, wito je z gałązek ruty albo żywych lub sztucznych kwiatów. W okresach chłodnych przysłaniały głowy, tak jak i mężatki chustkami, związywanymi pod brodą. Były one białe, płócienne lub wełniane o raczej jasnej tonacji, chociaż zdarzały się  okresy mody na chustki czarne. 

Mężatki natomiast do stroju odświętnego nosiły najpowszechniej czepek zwany złotnicą lub złotogłowiem. Był on niewielki, jego denko przysłaniało zaledwie tył głowy, a otok nie dosięgał czoła i skroni. Owijano go kilkakrotnie, złożoną po przekątnej jedwabną chustką, a mocowano wiązanymi pod brodą troczkami lub wstążkami.

Czepki te szyto z aksamitu  albo sukna, ozdabiano haftami o motywach typowych dla epoki  renesansu i baroku wykonanych najczęściej złotą lub srebrną nicią metalową. Powstawały one w klasztorach w Żukowie i Żarnowcu, a ich wykonawczyniami były tamtejsze zakonnice i ich uczennice.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Denko czepka (złotnicy, złotogłowia)

Koszula

Szyta była z bawełnianego lub lnianego płótna, miała krój przyramkowy. Jej stojący kołnierzyk był przy szyi  związywany wąską, czerwoną tasiemką. Mogła mieć długie lub krótkie rękawy, zwykle koszule z długimi rękawami zakładały dziewczęta do gorsetu.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Koszula kobieca z długim rękawem, Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Gorset + Kaftan + Chustka

Gorset był  prosty, gładki pierwotnie bez ozdób, stanowił odpowiednik męskiej kamizelki. Szyto go początkowo z tkanin wełniano-lnianych, z czasem  także z  aksamitu.

W zimniejsze pory roku kobiety używały kaftanów, o różnorodnych krojach przejętych z  XVII -wiecznej mody mieszczańskiej. Szyto je z aksamitu i innych kosztownych tkanin.

Na gorset lub kaftan kobiety często narzucały niewielką, złożoną po przekątnej wzorzystą chustkę, której róg sięgał do linii pasa.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wilk morski i Kaszubka, Władysław Boratyński, ok. 1935 r. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, pocztówka.

2. Gorset, Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Spódnice

Kobieta nosiła jednocześnie spódnicę wierzchnią (suknię) i spodnią spełniającą rolę halki. Suknie szyto z gładkich, jednobarwnych samodziałów lub tkanin fabrycznych, były one szerokie i suto marszczone.  

Na panieńskie przeznaczano przeważnie tkaniny niebieskie, na te dla kobiet starszych brązowe lub granatowe. Spódnice spodnie były równie szerokie, nieco tylko krótsze, ale szyto je z  gorszych gatunkowo samodziałów i tkanin fabrycznych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Przed połowem, Jerzy Karolak, Stroje i zwyczaje ludowe, Warszawa 1956 r.

Zapaska (szertuch)

Noszona przez kobietę zamężna  była szeroka i długa, panieńska znacznie węższa i krótsza. Codzienne zapaski mężatek szyto z płótna, świąteczne najczęściej z jedwabnych tkanin w kolorze zielonym lub modrym. Natomiast na zapaski dziewczęce przeznaczano białe płótna.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Typy ludowe Kaszubskie, Władysław Boratyński, ok. 1935 r. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, pocztówka.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Najpowszechniej noszonym nakryciem głowy, używanym  przez cały rok, była czapka z nausznikami tzw. muca. Szyto ją w całości ze skór baranich lub z sukna lamowanego futrem.

Latem, szczególnie młodzi w dni świąteczne nosili filcowe kapelusze, najczęściej z wąskim rondem i wysoką główką w kształcie ściętego stożka.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Czapka tzw. muca, Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Koszula

Szyta była z lnianego płótna samodziałowego lub bawełnianego, miała krój przyramkowy. Jej proste rękawy wykończano wąskim mankietem, przy szyi miała wykładany kołnierzyk.

 Kamizelka (liwk) + Kaftan (węps)

Kamizelki dla młodych mężczyzn szyto z jasnych tkanin gładkich, pasiastych, niekiedy wzorzystych, dla starszych z materiałów ciemnych. Wszystkie sięgały poniżej linii pasa, przy szyi miały niewielkie wycięcie, zapinano je na jeden lub dwa rzędy metalowych, błyszczących guzików.

Używano ich jako odzieży wierzchniej lub pod kaftan i sukmanę.
Kaftany nosili przede wszystkim  młodzi mężczyźni, szyto je przeważnie z ciemnozielonego lub granatowego samodziału. Były one dopasowane do figury sięgały poniżej bioder, pod szyją miały półokrągłe wykończenie lub dwudzielny kołnierzyk z klapkami, zapinano je na dwa rzędy metalowych guzików.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kaftan męski, Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Sukmana

Miała krój kontuszowy, jej leżący kołnierz z klapkami i wyłogi przy rękawach odszyte były zwykle czerwonym suknem. Sukmany wykonywano przeważnie z granatowego samodziału takiego samego jaki przeznaczano na kaftan, jedynie najbogatsi używali do ich uszycia sukna fabrycznego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Sukmana męska, Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Spodnie

Do stroju świątecznego zamożni zakładali spodnie ze skóry w kolorze beżowym tzw. zamszowe bukse, biedniejsi  szyte z wełnianych samodziałów najczęściej w kolorze granatowym. Do stroju roboczego używano spodni z samodziałowego płótna lnianego. Wszystkie one miały bardzo prosty krój. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Kaszubów z 1. poł. XIX w., Bożena Stelmachowska, Stój kaszubski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1959.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:   

Hafty kaszubskie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Ginące zawody/hafciarstwo