2019-10-22 Strój piotrkowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Wielkopolska. Strój piotrkowski.  Był noszony na rubieżach dawnej Wielkopolski od północy graniczących z Mazowszem, a od wschodu z Małopolską. 

Północna  granica jego występowania  biegła powyżej rzeki Wolbórki (lewy dopływ Pilicy), wschodnią tworzyła sama Pilica, południową w części stanowiła Widawka (prawy dopływ Warty), a zachodnią wyznaczały takie miejscowości jak Grocholice, Bełchatów, Zawady, Drużbice i Głupice.

Warunki ekonomiczne, gospodarcze i prawne ludności zamieszkującej te obszary były bardzo różnorodne.  Spowodowały one, że w północnej części regionu (okolice Wolborza) ubiór był bardziej ozdobny i szyty z droższych tkanin niż w uboższej części południowej.

Szczytowy okres rozwoju tego stroju przypada na przełom XIX i XX w. i jest to też czas, szczególnie jeśli chodzi o ubiór męski, jego stopniowego zaniku.

      
STRÓJ KOBIECY
 
Nakrycia głowy

Tradycyjnie panny chodziły z odsłoniętą głową, tylko  zimą i  w czasie niepogody używały tak, jak i mężatki, wiązanych najczęściej na karku wełnianych, wzorzystych chustek tzw. salinówek.

Natomiast odświętnym nakryciem głowy kobiet zamężnych były tiulowe czepce, których znano trzy typy: tzw. pod chustkę (krymka), chłopka i półczepek.

Najstarszym czepkiem była krymka, noszona powszechnie do końca XIX w. Miała ona dużą i wysoką główkę, jej przód zdobiły co najmniej dwa pasy tiulu ułożonego w drobne rurki. Pomiędzy nie dla ozdoby wszywano kolorowe wstążeczki, sztuczne kwiatki i złoty szych. Na główce tego czepka wiązano  chustkę salinówkę w taki sposób, że widoczne były jedynie jego rurkowane obszycia.

W drugiej połowie XIX wieku modną stała się tzw. chłopka  o główce przymarszczonej i okalającej ściśle głowę, wiązano ją pod brodą przy pomocy dwóch szerokich taśm tzw. bandaży.

Pierwsze lata XX wieku to czas popularności półczepków  o romboidalnej główce (opasującej górną część głowy i jej boki) wiązanych pod brodą w dużą kokardę.

Prawie całą powierzchnię chłopek i półczepków zdobiły hafty przewlekane oraz wykonywane ściegami dzierganymi oraz atłaskiem prostym i wypukłym. W wyszyciach tych dominowały motywy roślinne.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Czepiec tiulowy tzw. chłopka, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

2. Półczepek, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

3. Stroje współczesne  (lata 50.XX w.), mal. Jerzy Karolak, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.
 

Koszula

Szyta była z samodziałów lnianych, najstarsze miały krój poncho podłużnego, później używane przyramkowy, w ostatniej fazie noszenia stroju miejsce tzw. przyramków zajął karczek. 

Wszystkie koszule, nie zależnie od kroju miały przy szyi wykładany kołnierzyk, a rozcięcie na piersiach związywano początkowo czerwoną wstążeczką, a później zapinano na 2- 3 szklane guziczki.

Koszule o kroju przyramkowym i z karczkiem były bogato zdobione haftami liczonymi, głównie krzyżykowymi na kołnierzyku, mankietach oraz na przyramkach lub karczku. Początkowo dominowały wyszycia  czerwono-czarne, z czasem poszerzyła się paleta barw haftu, a w początkach XX w. w modę weszły hafty białe. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca

Gorset + Kaftan

Gorsety noszone w XIX wieku szyto przeważnie z wełnianych samodziałów w drobne najczęściej czarne, czerwone i zielone drobne prążki lub z zielonych, szarych lub czerwonych tkanin wełnianych.

Na początku XX wieku ich miejsce zajęły aksamity, najczęściej czarne lub granatowe. Gorsety były obcisłe, sznurowane, pod szyją miały głębokie wycięcie, a ich dolną krawędź wykańczało 10 klapek (tacek).

Te starszego typu zdobiono początkowo wyłącznie rzędami kolorowych stebnówek. W nowszych przystrajano głównie przody umieszczając na nich duże kompozycje kwiatowe wyszyte podłużnymi lub okrągłymi koralikami i cekinami uzupełnione rzędami ściegów liczonych.

Kaftany szyto z gładkich tkanin fabrycznych  lub samodziałowych, najczęściej granatowych, czarnych, zielonych lub różowych. Miały one  bardzo prosty fason, krojono je z pięciu płatów materii (dwóch przodów, dwóch rękawów i pleców). Początkowo ozdabiano jedynie czarną lub granatową aksamitką, później także wstążeczkami i paciorkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Przód i tył gorsetu

2. Strój piotrkowski gospodarzy, mal. Irena Czarnecka, Biuro Wydawnicze „Ruch”, pocztówka

Spódnica

Była zawsze szeroka (ok. 3 m wzdłuż dolnej krawędzi), szyto ją z  tkanin samodziałowych lub fabrycznych. Na samodziałowe (zawsze w pionowe paski) używano pasa specjalnie w tym celu utkanej tkaniny (jej szerokość była równa długości spódnicy), na te z materii fabrycznych przeznaczano 3-4 kawałki tkaniny  o szerokości warsztatowej.

Spódnica w części górnej była suto marszczona i wykończona oszewką, a  jej dolną wzmacniał naszyty od spodu pas tkaniny, krawędź przed strzępieniem zabezpieczała specjalna taśma tzw. szczoteczka.

Zdobienie spódnicy mogły  stanowić  drobne zakładki, częściej jednak naszyte w jednym lub więcej rzędach czarne aksamitki, a także różowe, czerwone lub granatowe tasiemki. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Stroje piotrkowskie z końca XIX w., mal. Jerzy Karolak, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954. 

Zapaska do pasa i na ramiona

Zapaski do pasa szyto z samodziałów wełnianych, prawie zawsze w pionowe paski lub z tkanin fabrycznych. Samodziałowe były szerokie przysłaniały znaczną część spódnicy, przeznaczaną na nie tkaninę po przymarszczeniu wszywano w oszewkę z samodziału lub fabrycznej tkaniny.

Do oszewki doszywano najczęściej plecione z wełny troczki z wełnianymi pomponami. Zapaskę związywano dwukrotnie, pierwszy raz na tyle, drugi na przedzie, końce troczków i pompony zwisały luźno na brzuchu.

Niekiedy do brzegów zapaski  doszywano wielokolorowe wełniane koronki szydełkowe, często  naszywano na nie rzędy czarnej aksamitki lub kolorowej tasiemki.  

Od początków XX w., głównie dziewczęta nosiły zapaski z tkanin fabrycznych. Zdobiły je falbanki, rozszycia z koronki i kolorowe naturalistyczne hafty płaskie lub krzyżykowe o prostych pasowych motywach.

Zapaski naramienne najczęściej szyto z pasa pasiastego samodziału w pionowe paski. Materiał na nie przeznaczany marszczono wzdłuż szerszego boku i wszywano w oszewkę, którą przedłużano kolorowymi tasiemkami lub plecionym sznureczkiem.

Noszono je różnie, najczęściej narzucone na ramiona, jedynie w czasie opadów i dużych wiatrów osłaniano nimi także i głowę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska do pasa

2. Młoda mężatka w czepku tzw. krymce i zapasce naramiennej, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy  
       
Używano kilku rodzajów nakryć głowy. W drugiej połowie XIX wieku najpopularniejszymi były rogatywki (czapki rogate)  najczęściej z granatowego lub czarnego sukna z otokiem z siwego, czarnego lub  białego baranka.

Te noszone zimą ocieplano wełną lub watą.

Ponadto używano czarnych kapeluszy filcowych tzw. ryjków,  o główce szerokiej u podstawy, zwężonej w połowie wysokości i o wklęśniętym denku, które swą nazwę zawdzięczały podobieństwu do świńskiego ryja. Ich otok i główkę zdobiła czarna aksamitka, niekiedy także metalowe błyszczące sprzączki. 

  
Najpóźniej w modę weszły i najdłużej się zachowały kaszkiety z dużą główką, lekko podniesionym i usztywnionym przodem. Były one najczęściej granatowe, niekiedy czarne zawsze miały skórzany daszek, a powyżej niego czarny pasek przytwierdzony dwoma guzkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Męskie nakrycia głowy: I - rogatywka; II - kapelusz słomiany;  III - przód kapelusza filcowego tzw. ryja; IV - tył kapelusza filcowego tzw. ryja, rys. W. Rudź, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

2. Strój piotrkowski nowożeńców, mal. Irena Czarnecka, Biuro Wydawnicze „Ruch”, pocztówka

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula

Szyta była z białego samodziału lnianego, najpowszechniej miała krój przyramkowy, w początkach XX w. miejsce tzw. przyramków zajął karczek, noszono je wpuszczane w spodnie.

Te o kroju przyramkowym miały przy szyi oszewkę lub wykładany kołnierzyk, a przy dłoniach wąskie mankiety. Natomiast w tych  z karczkiem wykończenie przy szyi zawsze stanowiła stójka, a jej zapięcie (na żółte lub niebieskie guziczki) było asymetrycznie na lewym ramieniu lub boku koszuli, a przód wzmocniony tzw. wkładem czyli naszytym gorsem.  

Na koszulach tego typu zdobienia znajdowały się na gorsie (wkładzie)  pokrywając go szlakami białego, ułożonego pasowo haftu płaskiego.

Kamizelka (lejbik) + Kaftan (spencerek)

Kamizelka miała nie skomplikowany krój, zapinano ją na jeden lub dwa rzędy guzików, przy szyi posiadała małe klapki lub wykładany kołnierzyk. Zawsze  na jej wykonanie przeznaczano dwa gatunki materiału.

Na przody używano samodziałów wełnianych, mogły być one jednokolorowe i wtedy najczęściej czarne lub modre albo w paski pionowe bądź poziome przeważnie na czerwonym tle.

Natomiast na plecy kamizelki używano białego lub barwionego na ciemno płótna lnianego. Stanowiła ona  element letniego stroju roboczego i świątecznego, do zimowego zakładano ją pod sukmanę.

Kaftan to właściwie kamizelka z doszytymi rękawami i tak jak ona sięgający zaledwie do pasa. Szyto go w całości z takich samych tkanin samodziałowych, jakie przeznaczano na przód kamizelki. 

Latem był noszony jako okrycie wierzchnie bezpośrednio na koszulę lub na kamizelkę, zimą zakładano na niego sukmanę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Rysunek kamizelki męskiej: a - przód; b - plecy kamizelki; wykrój kamizelki męskiej: d - przód (skroić dwa razy); e – plecy, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

2. Strój gospodarzy, Maria Orłowska-Gabryś, pocztówka

Spodnie

Szyto z różnorodnych samodziałów. Używano gładkich tkanin lnianych, lniano-wełnianych oraz wełnianych pasiaków i sukna. Miały one bardzo prosty krój, każdą nogawkę tworzył jeden płat tkaniny, który po zwężeniu w pasie przez zakładki wszywano w oszewkę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spodnie męskie, a - przód spodni; b - tył spodni; c - jedna nogawka spodni, d - pasek, Jan Piotr Dekowski,  Strój piotrkowski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1954.

Sukmana + Pas  

Sukmany szyto z  granatowych i białych sukien samodziałowych. Granatowe były w powszechnym użyciu już w pierwszej połowie XIX wieku. Miały  krój kontuszowy tyle tylko, że biegnący przez ich środek pleców tzw. słup był czteroczęściowy (jeden szew biegł przez jego środek, drugi wzdłuż linii talii).

Przy szyi wykończano je dwuczęściowymi, wykładanymi klapkami, ich  proste rękawy miały przy dłoni  mankiety. Krawędzie przodów, klapek kołnierza i mankietów tych sukman zdobiły rzędy beżowej stebnówki.

Natomiast sukmany białe noszone głównie w północnej części regionu, były zbliżone do używanych w okolicach Opoczna. Ich  tylnia część ułożona była w fałdy, posiadały wykładany kołnierzem z klapkami. Zdobił je wzdłuż krawędzi prawej poły, rękawów, kieszeni oraz na plecach szamerunek wykonywany czarną taśmą.

Sukmany  przewiązywano  wełnianym tkanym pasem o dł. ok. 4 m. Mężczyzna opasywał się nim parokrotnie po czym wiązał go w węzeł, którego końce opadały na brzuch. Pas był czerwony, w  różnokolorowe pasy ułożone poziomo (wzdłuż długości), na jego końcach znajdowały się frędzle.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gospodarz z okolic Piotrkowa, pocztówka, ok. 1920 r.

 Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego 

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe