2020-02-01 Strój kielecki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Świętokrzyskie. Strój kielecki. Noszono go na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej, a ściślej na obszarach otaczających ścisłym pierścieniem same Kielce i równoleżnikowo ciągnących się w kierunku na zachód od nich, lekko przekraczając Pilicę (odmiana włoszczowska).

Strój kielecki ma wiele cech stroju świętokrzyskiego.

Strój męski był skromny. Jego rozkwit przypadł na koniec XIX i początek XX w. Ale jednocześnie był to czas jego stopniowego zaniku, w swojej wersji tradycyjnej nie pełnił już funkcji reprezentacyjnej. Rolę tę w pierwszej połowie ubiegłego wieku przejęła efektowna, bogato zdobiona brązowa sukmana świętokrzyska.

Inaczej kształtowały się dzieje stroju kobiecego,  mającego  wiele cech wspólnych z ubiorem świętokrzyskim. Jeszcze w latach 1950 - 1960 wiele  młodych kobiet w czasie uroczystości kościelnych i państwowych nosiło, mniej lub bardziej zmodyfikowany ubiór tradycyjny.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
         
Panny chodziły z odsłoniętą głową, w dni chłodne używały takich samych chustek jak mężatki. Natomiast odświętnym nakryciem głowy kobiet zamężnych był czepiec, do końca XIX wieku płócienny lub batystowy w kształcie okalającej głowę czapeczki, zawiązywano  na nim dużą chustkę tybetową.

W okresie późniejszym używano tiulowych półczepków, ich romboidalna główka  opasywała górną  część głowy i jej boki, wiązano pod brodą na dużą kokardę. Ich brzegi  obszywano drobno karbowaną kryzką z tiulu lub koronki.

Od początku XX wieku najczęściej noszono wełniane chustki, przeważnie wielokolorowe we wzory tzw. tureckie lub kwiatowe. Kobiety najczęściej wiązały chustki do tyłu, a ich luźny węzeł opadał na kark. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wełniana chustka na głowę o motywach kwiatowych

2. Chłopka z Barczy, woj. kieleckie (kobieta w chustce i zapasce na ramiona), Sztuka ludowa w województwie kieleckim, Kielce 1953.

Koszula

Najstarsze szyto z dwóch gatunków samodziału lnianego, na część  niewidoczną przeznaczano płótno w gorszym gatunków, miały one krój poncho podłużnego.

Później używano koszul o kroju przyramkowym, z samodziału lnianego lub płótna fabrycznego. Miały one przy szyi wykładany kołnierzyk, a przy dłoniach średnio szerokie mankiety. Zdobiły je najczęściej hafty krzyżykowe rozmieszczone na kołnierzyku, mankietach i niekiedy przodach koszuli. 

Trzeci, a zarazem najmłodszy typ koszul miał w miejsce przyramków wszyty karczek, przy szyi wykładany kołnierzyk lub wąską oszewkę, ale wtedy na koszulę zakładano oddzielną kryzkę. Koszule tego typu szyto z płótna bawełnianego, zdobiono przeważnie białym haftem angielskim o motywach roślinnych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Haft na mankiecie koszuli kobiecej, Bieliny, pow. Kielce, Sztuka ludowa w województwie kieleckim, Kielce 1953.

Gorset

Był elementem  ubioru zarówno panien jak i mężatek. Znano dwa rodzaje gorsetów, jedne wzdłuż dolnej krawędzi były wykończone baskinką, drugie klapkami (kaletkami). Te z baskinką szyto z tkanin wełnianych, aksamitu lub satyny, przystrajały je ułożone w drobne zakładki wełniane tasiemki oraz rzędy koralików i cekinów naszyte wzdłuż przodów, szyi tudzież pach. Przy szyi  miały głęboki,  okrągły dekolt,  były zapinane  na guziki lub  sznurowane. 

Drugi  typ gorsetu miał podobny krój, był zawsze sznurowany,a szyto go najczęściej z czarnego aksamitu, jego dolną krawędź wykończano   półokrągłymi kaletkami.

Te gorsety zdobiły naszyte wzdłuż podcięcia przy szyi, pach i przodu  ułożone w zakładki wełniane tasiemki, najczęściej czerwone, złote lub  srebrne i całe kompozycje ze srebrnych cekinów mocowanych koralikiem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gorset z baskinką

Kaftan
   
Od przełomu XIX i XX wieku zarówno panny jak i mężatki zamiast gorsetu nosiły kaftany. Znano ich wiele rodzajów, różniły się  zarówno krojem jak i użytą na ich wykonanie tkaniną. Najczęściej były szyte z tych samych fabrycznych tkanin wełnianych co i spódnice. Zapinano je różnie po środku przodów lub asymetrycznie. 

Kaftany te były mocno pasowane w talii, a poniżej jej linii rozszerzone, zszywano je z wielu klinów, niekiedy nawet i kilkunastu. Przy szyi miały  wykładany lub stojący kołnierzyk, rękawy wszyte gładko lub z bufką proste lub zwężające się od łokcia ku dłoni. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kaftan

Spódnica 
 
Najstarsze spódnice tzw. sorce  szyto z samodziałów wełnianych w wąskie paski czarne ułożone symetrycznie na  czerwonym tle  lub odwrotnie czerwone na czarnym.

Po I wojnie światowej, pod wpływem tzw. mody łowickiej układ pasków staje się asymetryczny, a ich wiązki wielokolorowe. Do stroju odświętnego już na przełomie XIX i XX wieku noszono spódnice (kiecki) z cienkich, wełnianych tkanin fabrycznych, najczęściej w kolorze brązowym, wiśniowym, zielonym, granatowym, pomarańczowym.

Były one szerokie, w pasie ułożone w fałdy lub zakładki, pod koniec XIX wieku zaczęto te fałdy zaprasowywać. Spódnice  zdobiły zakładki lub naszycia z kolorowej aksamitki niekiedy tasiemki.

Fot. Archiwum Elżbiety Piskorz-Branekovej

1. Spódnica z tkaniny samodziałowej

2. Wieśniaczka z Ziemi Kieleckiej, J. Wasilewski, przed 1935 r., fragment pocztówki

Zapaska do pasa +Zapaska na ramiona

Zapaski do pasa wykonywano najczęściej z wełnianych tkanin samodziałowych.  Najstarsze szyto z tkanin podobnych do tych używanych na spódnice czyli w drobne  paski czerwone na czarnym lub  odwrotnie.

W latach 20. XX w. pod wpływem tzw. mody łowickiej stały się różnobarwne. Nie zależnie od użytego samodziału szyto je z dwóch  płatów tkaniny (szew po środku) i  były nieco krótsze od spódnicy.

Ponadto używano zapasek z gładkich lub w drobne paski tkanin fabrycznych, dziewczęce były jasne niekiedy obszyte koronką lub falbanką. Natomiast te noszone przez starsze kobiety ciemne, często czarne. Zapaski  tkanin fabrycznych noszono zarówno do spódnic z tkanin samodziałowych jak i fabrycznych.  

      
Zapaski na ramiona pełniły rolę okrycia wierzchniego i były bardzo charakterystycznym oraz najdłużej używanym elementem stroju kobiecego.

Kolorystyka i wzornictwo używanych na nie tkanin podlegało tym samym przeobrażeniom oraz modom co i  samodziały na zapaski do pasa oraz spódnice. Szyto je  identycznie jak te do pasa, były tylko od nich  szersze, a przede wszystkim dłuższe i  miały znacznie szerszą oszewkę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska naramienna

2. Zapaska z tkaniny utkanej według tzw. mody łowickiej

3. Kobiety w zapaskach po lewej stronie typ starej zapaski, po prawej nowszy, Suków, pow. Kielce, Roman Reinfuss, Badania terenowe w rejonie kielecko- sandomierskim, „Polska Sztuka Ludowa”, 1952, nr 1. fot. Stefan Deptuszewski.

4. Typy kobiece ze św. Katarzyny, pow. kielecki, „Ziemia”, 1914 – 1919

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy
 
Letnim nakryciem głowy były kapelusze słomiane miały one główki średniej wielkości i duże wywinięte ronda. Przepasywano je wstążką w kolorze granatowym, czarnym, czerwonym lub zielonym.

Ponadto do pierwszego dziesięciolecia XX w. noszono granatowe lub szare rogatywki z otokiem z szarego baranka, białe dziane magierki i sukienne walcowate czapki z rozcięciem na boku.

Później najpopularniejszymi stały się maciejówki zwane tu kaszkietami lub furażerkami. Były one najczęściej granatowe lub czarne, miały okrągłą główkę i daszek skórzany lub z masy plastycznej. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Czapka tzw. magierka, sukienna i rogatywka, Aleksandra Jacher-Tyszkowa, Strój kielecki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1977 r.

Koszula
 
Miała krój przyramkowy, szyta była z płótna lnianego lub konopnego, noszono ją wypuszczoną na spodnie i przepasywano rzemiennym paskiem z klamrą.

Przy szyi wykończenie koszuli stanowiła oszewka lub wykładany kołnierzyk. Koszule zdobiły najczęściej czerwone, czerwono-czarne lub czerwono-niebieskie hafty krzyżykowe o motywach geometrycznych uzupełniane rzędami innych ściegów liczonych.

Wyszycia rozmieszczano na mankietach, kołnierzyku, niekiedy przodach koszuli. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Haft na kołnierzyku koszuli męskiej, Aleksandra Jacher-Tyszkowa, Strój kielecki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1977 r. 

Spodnie

Biedniejsi nosili spodnie lniane zarówno latem jak i zimą (wtedy zakładali ich jednocześnie kilka par) używano samodziałów lnianych w kolorze naturalnym lub barwionych na czarno lub granatowo. 

Zamożniejsi do stroju odświętnego przywdziewali spodnie z ciemnych, wełnianych tkanin fabrycznych. Wszystkie miały rozporek z boku, w kroku poszerzone były przez wszycie dwóch trójkątnych klinów, w pasie ściągano je sznurkiem przeciągniętym przez tunelik.

Na ich nogawki przeznaczano dwa kawałki tkaniny, szew biegł wzdłuż wewnętrznej strony nogi, noszono je wpuszczone w buty z cholewami.

Kamizelka (lejbik) + Kaftan (spencerek)
 
Kamizelki latem mogły stanowić odzież wierzchnią, noszono je także pod kaftan i sukmanę. Szyto je z tkanin kupowanych lub samodziałowych   najczęściej w kolorze niebieskim, granatowym, czarnym.

Miały przy szyi bardzo małe wycięcie, sięgały do pasa, niekiedy bioder. Pod koniec XIX wieku zaczęto używać kamizelek z głębszym wycięciem pod szyją i o plecach z barwionego na ciemne kolory płótna samodziałowego lub podszewki.

Kaftany zaczęto nosić powszechnie na przełomie XIX i XX w. szyto je z tych samych tkanin co kamizelki. Miały one przy szyi małą stojącą oszewką, letnie sięgały do pasa, zimowe do połowy bioder. Z  czasem ich miejsce zajęły marynarki o kroju miejskim, szyte z tych samych co one materiałów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Typ gospodarza z Wzorków (w marynarce o miejskim kroju), pow. Kielecki, fot. M. Wisznicki, „Ziemia”, 1913-1914

Sukmana
       
Od końca XIX w. najpowszechniej noszono sukmany szyte z czarnego, niekiedy granatowego sukna. W zachodniej części regionu były oznaką zamożności i noszone były przeważnie przez bogatych gospodarzy, we wschodniej przywdziewali je kawalerowie.

Sukmana ta miała krój kontuszowy i była częściowo odcinana w pasie. Jej kołnierz był wykładany, a zapinano ją jedynie w części do pasa na 4-5 guzików naszytych w dwóch rzędach.   

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój kielecki, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony - 31), po 1966 r.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Stroje kieleckie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe