2020-02-01 Strój świętokrzyski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Świętokrzyskie. Strój świętokrzyski. Noszono go po obu stronach grzbietu Łysogór, głównego pasma Gór Świętokrzyskich. Wokół Nowej Słupi, Bielin, Krajna, Mąchocic oraz Bodzentyna, który uważany jest za  centralne miasto tego regionu. 

Jeszcze w połowie XIX w. ubiór świętokrzyski i kielecki tworzyły jedną grupę kostiumologiczną, pozostałości tej wspólnoty widoczne są w dużym stopniu w stroju kobiecym. Najbardziej zaś charakterystycznym  elementem ubioru świętokrzyskiego, wyznaczającym wręcz obszar  występowania była sukmana męska najczęściej z charakterystyczną klapką po jej lewej stronie.

Proces zaniku, tego prawie zupełnie samodziałowego ubioru rozpoczął się na przełomie XIX i XX  wieku, w pierwszej kolejności dotyczył stroju męskiego. Kobiecy najdłużej przetrwał w okolicach Bielin oraz koło Dębna i Bodzentyna, gdzie jeszcze do lat 70. XX w. używano niekiedy do ubioru miejskiego zapasek naramiennych.
 
 
STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Panny, w dni ciepłe nosiły odsłoniętą głowę i włosy splecione w warkocz. Zimą podobnie jak kobiety zamężne przysłaniały ją chustką, która prawie zawsze związywana była na karku.

W dni świąteczne i zimą używano najczęściej chustek wełnianych. Były one przeważnie czerwone lub zielone w kolorowe kwiatki. Wszystkie ich boki wykończała pleciona siateczka z wełnianej przędzy i takież frędzle. Do stroju codziennego noszono znacznie tańsze chustki perkalowe.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Chustka wełniana

Koszula

Miała krój przyramkowy, jej część górną sięgającą do pasa szyto z cienkiego płótna lnianego, a dolną z gorszego gatunkowo samodziału lnianego.

Koszule starszego typu miały przy szyi i rękawach jedynie wąską oszewkę, z czasem w jej miejsce zajął wykładany kołnierzyk i mankiety. Te późniejsze wykończenia przy szyi i rękawach zdobiono koronką lub wyszyciem, niekiedy tylko haftem.

Jeszcze w połowie XIX był to najczęściej biały haft angielski o motywach roślinnych. W latach 70. XIX w. w modę wszedł czerwono-niebieski  haft krzyżykowy, w którym dominowały ułożone pasowo kwadraty i romby. Po 1920 roku modnymi stały się pozbawione haftów koszule z bawełnianego płótna, w których miejsce przyramka zajął karczek.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Stroje świętokrzyskie, Sztuka ludowa w województwie kieleckim, Kielce 1953.

Gorset

W regionie tym znano kilka rodzajów gorsetów najbardziej jednak popularnym  był gorset z ułożoną w drobne zakładki baskinką, zakładany  najczęściej przez panny i młode mężatki. Sięgał on zaledwie do pasa i jedynie baskinka przykrywała oszewkę spódnicy oraz zapaski.

Szyto go zwykle z cienkiej wełenki lub aksamitu w kolorze ciemnym, zwykle granatowym, czarnym lub zielonym. Gorsety tego typu mogły mieć  dwojakie wykończenie przy szyi, zdobienie i zapięcie.

Te z dużym dekoltem przystrajały rozłożone wzdłuż przodów, szyi i pach  naszycia z ułożonych w zakładki różnokolorowych wełnianych tasiemek.

Natomiast te z mniejszym wycięciem przystrajały na obu przodach ułożone pasowo hafty krzyżykowe lub cekiny w oblamowaniu z kolorowych tasiemek, naszytych pionowo.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gorset z małym dekoltem

Kaftan

Był świątecznym okryciem kobiet zamężnych, zwykle sięgał nieco poniżej linii bioder i był dosyć obcisły. W tym regionie znano ich wiele różnorodnych fasonów i krojów.  

Najczęściej  szyto je z tkanin gładkich, letnie z bawełnianych, zimowe z wełnianych i te ostatnie często ocieplano watą.  Zwykle zdobienie kaftanów ograniczało się do pionowych zakładek na przodach, ale zdarzały się też kaftany o przodach przystrojonych haftem krzyżykowym analogicznym do wykonywanego na gorsetach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kaftan

2. Wykrój kaftana kobiecego

Spódnica

W końcu XIX wieku najpowszechniej noszono jednokolorowe lub pasiaste spódnice z tkanin samodziałowych lub fabrycznych. Samodziałowych używano głównie zimą, były one przeważnie czarne lub czarne w białe prążki.

W późniejszym okresie zaczęto je także wykonywać z przędzy granatowej i czerwonej, najchętniej jednak przywdziewano spódnice czerwone w czarne pionowe paski.

Tkaninę, przeznaczoną na spódnicę układano w drobne zakładki (zawsze w jedną stronę) i wszywano w oszewkę. Więcej fałdek  znajdowało się zawsze na tyle i bokach spódnicy, a znacznie mniej na jej przodach. Dół spódnicy odszywano tasiemką niekiedy kręconym z wełny czerwonym lub czarnym sznureczkiem.

Latem noszono raczej spódnice z lekkich wełenek fabrycznych. Były one najczęściej jednobarwne, w pasie marszczone i wszywane w oszewkę z troczkami. Dół spódnicy wzmacniano podszywając go pasem innej tkaniny, a samą jej krawędź tasiemką.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta  w stroju świętokrzyskim, Jan Manugiewicz, Polskie stroje ludowe, Łódź, 1955.

Zapaska do pasa

Używano przede wszystkim zapasek z gładkich lub pasiastych tkanin samodziałowych. W najstarszych pasiakach podobnie jak w spódnicach dominowały kolory ciemne, najczęściej czarny z białym.

Koniec XIX w. przyniósł zmianę, modną stała się czerwona tkanina w drobne czarne paski, uważana obecnie za najbardziej charakterystyczną dla regionu. Samodział marszczono wzdłuż jego długości i wszywano w oszewkę, przechodzącą w troczki służące do wiązania.

Zapaski pasiaste noszono zarówno do spódnic samodziałowych (w paski i gładkich) jak i gładkich z wełnianych tkanin fabrycznych. Ponadto w północnej części regionu  używano także zapasek czarnych, sporadycznie jasnych z cienkiej tkaniny wełnianej, ich dolną krawędź zdobiono  zakładkami, niekiedy obszyciem z czarnej koronki. Zakładano  je zarówno do spódnic z tkanin samodziałowych jak i fabrycznych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska do pasa

2. Strój świętokrzyski, pocztówka, Irena Czarnecka, Biuro Wydawnicze „Ruch”

Zapaska na ramiona + tzw. kilim

Zapaski na ramiona szyte były z wełnianych samodziałów, których wzornictwo podlegało tym samym przeobrażeniom oraz modom co i tkaniny na zapaski  do pasa oraz spódnice.

Noszono je najczęściej zarzucone na ramiona, w czasie deszczu i wiatru osłaniano nimi także głowę. Szyto je  identycznie jak te do pasa, były tylko od nich nieco większe i zwykle miały znacznie szerszą oszewkę.

Kilim jeszcze w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku pełnił rolę ciepłego okrycia wierzchniego. Była to prostokątna tkanina o wymiarach ok. 140x200 cm, zszyta z dwóch płatów czarnego wełnianego samodziału w  pasy białe lub czerwone i czarne, niekiedy bordowe i granatowe.

Kilim noszono  złożony na pół (wzdłuż węższego boku), zarzucony na ramiona okrywał całą postać kobiety.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska na ramiona

2. Kobieta z okolic Wierzbnika, lata 30. XX w., pocztówka

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy
       
W pierwszych dziesięcioleciach XX-tego wieku najczęściej używano   granatowych, niekiedy brązowych watowanych  rogatywek z otokiem z czarnego baranka. Miały one czerwoną, niekiedy zieloną wypustkę (wszytą pomiędzy kliny tworzące czapkę). 

Stopniowo ich miejsce zajęły dwojakie czapki tzw. kaszkiety i maciejówki. Kaszkiety były czarne, miały szeroki otok i duży daszek (szczególnie te noszone przez kawalerów), ich przód był lekko zadarty, a denko usztywnione sprężystym drutem. 

Natomiast jasnogranatowe maciejówki były okrągłe, niskie, miękkie, mniejsze od kaszkietu i miały wąski otok i mały daszek.

Letnim nakryciem głowy były najczęściej kapelusz z żytniej słomy. Miał one zwykle płaską główkę, brzegi jego dużego ronda były lekko podwinięte ku górze. Starsi przystrajali te kapelusze wstążką, która wywiązana w kokardę opasywała główkę, u kawalerów wstęgi te były dłuższe i zwisały luźno opadając na ramiona. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna z okolic Wierzbnika, lata 30. XX w., pocztówka

2. Ubiór męski  Jeziorka, „Polska Sztuka Ludowa”, fot. Stefan Deptuszewski

Koszula
 
Szyta była najczęściej z samodziału lnianego miała krój przyramkowy, do pierwszych lat XX w. noszono ją wypuszczaną na spodnie. Koszule starszego typu wykańczały przy szyi i rękawach wąskie oszewki, noszone  później wykładany kołnierzyk i mankiety.

Odświętne, szczególnie te używane przez kawalerów często zdobiono haftem krzyżykowym lub płaskim o mocno zgeometryzowanych motywach roślinnych, wyszycia wykonywanym przeważnie nićmi w kolorze czerwonymi i  niebieskimi.  

Spodnie
 
Letnie, świąteczne szyto z samodziału lnianego farbowanego na  czarno lub granatowo. Na zimowe natomiast przeznaczano białe  wełniane samodziały lub  sukna w tym samym kolorze co i sukmany.

Spodnie miały rozporek z przodu, w kroku poszerzone były przez wszycie romboidalnego kawałka tkaniny lub dwóch trójkątnych klinów. Na ich nogawki przeznaczano zwykle dwa, niekiedy cztery kawałki tkaniny. 

Kamizelka (lejbik) + Kaftan (spencerek)

Kamizelki latem zakładano bezpośrednio na koszulę i pełniły wówczas rolę  odzieży wierzchniej lub noszono je pod kaftan i wtedy widoczne były  tylko ich przody.

Szyto je zwykle w całości z kupnych lub samodziałowych tkanin wełnianych. Były proste nie dopasowane, sięgały do bioder. Miały  przy szyi wycięcie lub z niewielki kołnierzyk, zapinano je na kołeczki mocowane na czerwonych tasiemkach lub guziki naszyte w jednym lub trzech rzędach (do zapinania służył tylko rząd środkowy).

Kaftany sięgały do pasa lub bioder, letnie szyto z białego lub farbowanego na czarno, granatowo lub szaro płótna lnianego. Zimowe z brązowego wełnianego samodziału lub taniny kupowanej przeważnie w kolorze białym, czerwonym, zielonym, czarnym, najzamożniejsi przeznaczali na nie także niebieskie sukno.

Zimowe ocieplano watą wszywaną pomiędzy podszewkę i tkaninę wierzchnią. Wszystkie zapinano na haftki lub białe guziki na nóżce naszyte w jednym lub dwóch rzędach. 

Sukmana (czerwona lub krakowski ubiór)

Była okryciem gospodarza, młody mężczyzna po raz pierwszy przywdziewał ją do ślubu. Szyto ją najczęściej z brązowego sukna samodziałowego, na peryferiach regionu z szarego, rzadziej z czarnego. Miała krój kontuszowy, była w części górnej dopasowana, od pasa w dół szeroka. Najbardziej charakterystyczną cechą sukman świętokrzyskich było ich zdobienie.

Zazwyczaj miały one stojący kołnierzyk i nieco skośną klapkę po lewej stronie przodu. Inną odmianę stanowiły sukmany z dwiema klapkami, lewą miały one identyczną  jak w poprzednio omówionych natomiast prawą nieco mniejszą i wprost naszytą na materiał, nieco dalej od brzegu już po za linią innych ozdób.

Przody sukmany, boki, klapki przy szyi i mankiety rękawów zdobiono szamerowaniem z kolorowych  sznurków, pomiędzy nimi wyszywano czerwone gwiazdki. 

Fot.Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój świętokrzyski, Maria Orłowska-Gabryś, ok. 1963 r., pocztówka

2. Mężczyzna w stroju świętokrzyskim, Jan Manugiewicz, Polskie stroje ludowe, Łódź, 1955

 Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu
.  .