2020-02-11 Strój Górali Żywiec.

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Beskid Żywiecki. Strój górali żywieckich. Noszono go na obszarze Beskidu Wysokiego  zwanego też Żywieckim, w Beskidzie Małym oraz w międzygórskich dolinach Soły i Skawy.

Zachodnią granicę jego użytkowania wytyczał Beskid Śląski oddzielający ten region od Śląska, południowa biegła masywami Raczy, Romanki i Pilska, pokrywając się z granicą państwową, natomiast na południowym wschodzie teren zasiedlony przez Górali Żywieckich sięgał do Babiej Góry.

Najtrudniejsza  do wyznaczenia i najbardziej sporna jest granica północna, oddzielająca ich od Lachów, czyli ludności zamieszkującej tereny równinne.

Górale Żywieccy nie nosili odzieży tradycyjnej zbyt długo, na przełomie XIX i XX w. mężczyźni  przestali przywdziewać  jej najbardziej kosztowne, reprezentacyjne elementy używając ciągle do stroju roboczego spodni,  kierpcy i skarpet. Kobiety przywdziewały ją dłużej, bo okazjonalnie jeszcze w okresie międzywojennym. 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy       
       
Dziewczęta splatały włosy w jeden lub dwa warkocze, mężatki upinały warkocz w okrągły kok na tyle głowy. Dopiero na taką fryzurę zakładały czepek. który składał się z kilku części. Widoczną i najbardziej efektowną był prostokątny osłaniający czoło pas koronki przeważnie szydełkowej. 

Dopiero na czepek kobieta narzucała związywaną pod brodą chustkę. Już w początkach XX w. przestano nosić powszechnie czepki, a o statusie mężatki świadczyła wiązana tak jak kiedyś chustka.

Była ona latem zwykle perkalowa, w dni uroczyste atłasowa, zimą wełniana z frędzlami.  Jej kolor  zależał od okresu, kiedy ją  noszono. W czasie postu i żałoby używano chustek ciemnych, z okazji radosnych świąt kościelnych i rodzinnych białych lub czerwonych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Chustka wełniana

2. Koronki z przedniej części czepków

 Koszula spodnia (ciasnocha) + Koszula + Kaftan (jakla, jupka)

Koszula spodnia była bardzo długo noszonym elementem ubioru kobiecego. Szyto ją z lnianego  samodziału,  miała  workowaty kształt, ściśle opinała ciało, do jej podtrzymywania służyło płócienne ramiączko przechodzące ukośnie przez górną część torsu (od przodu ku plecom).

Koszulę lub kaftanik zakładano na ciasnochę. Najstarszy typ koszuli tzw. oplecko, znany jest głównie z przekazów. Szyto go z lnianych samodziałów, miał  krój poncho poprzecznego, zdobiły go przy szyi oraz na rękawach skromne hafty w czerwonym kolorze.

Natomiast pod koniec XIX wieku używano już powszechnie koszul o kroju przyramkowym szytych z dwóch gatunków płótna (dolna tzw. nadołek z samodziału w gorszym gatunku). Były one przy szyi często wykończone krezą, a ich rękawy wszywano w mankiet. Krezy i niejednokrotnie przód koszuli oraz mankiety zdobił biały haft. 

 
Kaftan zapinany był z przodu, często asymetrycznie na drobne guziczki lub zatrzaski, pod szyją wykończony małym kołnierzykiem lub z niewielkim dekoltem. Przeznaczano na niego różne materiały (płótno, perkal, wełnę itd.)  o różnorodnej kolorystyce.

Przody, szczególnie kaftanów odświętnych zdobiono naszywając koraliki, wstążki, koronki.  Jakla stanowiła samodzielny element stroju i noszono ją z dowolną spódnicą lub z szytą z tej samej co  i ona tkaniny.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli kobiecej:
a - górna część przodów i pleców koszuli, b - dolna część koszuli (skroić dwa razy), c - rękaw (skroić dwa razy),d - klin wszywany pod pachą (skroić dwa razy), e - mankiet (skroić dwa razy), f - kołnierzyk.

Spódnica + halka (podpaśnik)

Spódnica noszona do I wojny światowej była bardzo szeroka (przeznaczano na nią niekiedy aż do 6 metrów tkaniny), była ona w pasie bardzo drobno marszczona i wszyta w wąski pasek.

Dół spódnicy, od wewnętrznej strony dla usztywnienia i wzmocnienia odszywano pasem, mocno nakrochmalonego płótna, a samą krawędź tasiemką o strzępiastym brzegu. Spódnice szyto początkowo z płótna lnianego, potem jedwabiu, atłasu, ponadto z cienkich lub grubych tkanin wełnianych oraz tzw. tybetu  w drobne kwiatki.

Lata 20. XX w.  przyniosły modę na spódnice plisowane i akceptację zasady, że  te noszone przez dziewczęta były krótkie i ledwo przysłaniały kolana, a zakładane  przez mężatki sięgały do połowy łydki.

Halkę lub halki z płótna lnianego lub bawełnianego zakładano pod spódnice,  nadawały one sylwetce kobiety pękaty kształt. Zwykle  ozdobny, wykończony półkolistymi zębami i  wyszywany białym haftem o motywach roślinnych. Brzeg najdłuższej z halek wystawał spod spódnicy wierzchniej.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Górali Żywieckich, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony - 31), po 1966r. 

Zapaska

Była szeroka, przeznaczano na nią ok. 2 m tkaniny i mniej więcej  tej samej długości co spódnica. Odświętne - wykonywano z kretonu, atłasu, perkalu, muślinu, niekiedy jedwabiu. Tkaniny te były wzorzyste lub gładkie, te ostatnie zdobił często haft ręczny lub maszynowy rozmieszczony wzdłuż  dolnego brzegu zapaski, wszystkie  mogły przystrajać wstawki z koronki maszynowej.

Za najbardziej eleganckie uważano zapaski czarne i białe. Do modnych w okresie międzywojennym spódnic plisowanych nie noszono w ogóle zapasek.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska tzw. muślinowa

2. Strój Górali Żywieckich, Muzeum w Żywcu, ok. 1980 r.

Gorset

Głównie dziewczęta na białą koszulę z krezą zakładały gorset, który  był najkosztowniejszym elementem stroju damskiego. Miał niezbyt duże wycięcie pod szyją, owalny dekolt zapinano go na guziki lub sznurowano (wstążką lub tasiemkę  przewlekaną  przez druciane zaczepy przymocowane na obu przodach), do jego dolnej krawędzi doszywano kaletki lub baskinkę.

Gorsety szyto początkowo z tkanin wełnianych, potem z adamaszku i brokatu, a na koniec najczęściej z aksamitu. Szczególnie bogato zaczęto je przystrajać po I wojnie światowej, rozpowszechniło się wtedy zdobienie cekinami oraz haftem kolorowym. 

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Najczęściej noszono czarny lub ciemnobrązowy filcowy kapelusz o okrągłej główce i bardzo szerokim, lekko podwiniętym ku górze rondzie. Główkę kapelusza opasywano czerwoną lub zieloną wstążką lub włóczkowym, najczęściej czerwonym sznurem. Ich końce opadały na rondo, a niekiedy aż na ramiona i plecy mężczyzny. 

Zimowym nakryciem głowy była futrzana, stożkowata czapka tzw. baranica.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czapka tzw. baranica

2. Góral Żywiecki, wyd. „Nauka i Sztuka”, Kraków okres międzywojenny, pocztówka

Koszula

Odświętna szyta była z płótna samodziałowego, miała krój poncho podłużnego. Była dosyć długa, noszono ją wpuszczaną w spodnie. Tył koszuli  lekko marszczono, a rozcięcie z przodu zdobiły trzy zakładki umieszczone po obu jego stronach.

Najstarsze koszule nie miały kołnierzyków tylko wąską stójkę, a ich  długie i proste rękawy nie były ujęte w mankiety. Później używane posiadały wywijany kołnierzyk zapinany na dwa guziki i rękawy z mankietami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula męska

Kamizelka z rękawami lub bez (bruślok, brzuślok)

Była ubiorem wierzchnim w okresie letnim, zakładano ją bezpośrednio na koszulę, zwykle noszono ją nie zapiętą. Nie miała ona kołnierza, sięgała do linii bioder, główną jej ozdobą były gęsto naszyte, na obu przodach błyszczące, metalowe guziki oraz rozmieszczone po obu stronach pomponiki.

Kamizelki szyto z sukna w różnych kolorach, najczęściej granatowego lub czarnego, niekiedy także czerwonego. Kawalerowie nosili zwykle bruśloki  bez rękawów, mężczyźni żonaci  z rękawami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kopia kamizelki bez rękawów (bruśloka, brzuśloka)

Okrycie wierzchnie (gunia)

Szyta była z brązowego lub czarnego, folowanego sukna, miała okrój poncho podłużnego, sięgała do kolan. Gunię noszono  zarzucaną na ramiona, jej zwężające się w części dolnej rękawy opadały luźno, czasem tylko po związaniu służyły za kieszenie.

Gunie wzdłuż przodów i szyi były ozdobne naszytymi jeden obok drugiego kolorowymi sznureczkami (czerwonymi, żółtymi, pomarańczowymi, zielonymi, czasem granatowymi). Ich ilość świadczyła o zamożności. 

Było to okrycie używane do stroju świątecznego, noszone także w czasie niepogody, mrozu oraz wtedy gdy mężczyzna udawał się w dalszą drogę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zdobienie guni

2. Przed ślubem, Leonard Stroynowski, 1917r.,  pocztówka

Spodnie sukienne  (nogawice, portki)

Szyto z grubego, folowanego sukna w kolorze białym. Miały one prosty krój. Każdą nogawkę stosunkowo wąską i zwężającą się ku dołowi szyto z jednego płata tkaniny. Zakładanie spodni umożliwiał tzw. przypór czyli rozcięcie na jednym z boków, a w pasie utrzymywały się dzięki szerokiej zakładce, przez którą przeciągany był wąski, rzemienny pasek.

Przypór spodni i rozcięcia na dole nogawek obszywano dla ozdoby warkoczykiem uplecionym z włóczki przeważnie w kolorze czerwonym lub zielono-czerwonym.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój spodni  sukiennych (nogawic):
a - nogawka spodni (skroić dwa razy), b - klapka przysłaniająca rozcięcie na boku spodni

2. Zdobienie rozcięcia na spodniach tzw. przyporu

3. Góral Żywiecki z Żabnicy, akwarela, Józef Pieniążek, 1933, Podhale w obrazach, Kraków, 1937

Pas (trzos)

Na koszulę i spodnie zakładano skórzany pas szyty z dwóch warstw ciemnej skóry, zapinano go na 3 - 4 sprzączki, bogato zdobiono ornamentem stempelkowym i metalowymi, najczęściej mosiężnymi guzami.

Przysłaniał on rzemienny pasek podtrzymujący spodnie, nosili go przeważnie młodzi mężczyźni. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Góral Żywiecki z Przebędzy w stroju letnim, ok. 1910 r.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu

Beskidy