2020-02-24 Strój Zagórzan

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Małopolska. Strój Zagórzan. Za nieformalne centra tego regionu, gdzie strój zachował się najdłużej i uległ najmniejszym wpływom ubioru Górali Podhańskich i Lachów Sądeckich uważa się Mszanę Dolną i Porębę Wielką.

Strój ten był noszony na niewielkim terenie, leżącym po północnej stronie Gorców i w części przyległego Beskidu Wyspowego.

Granicę regionu od północnego-wschodu wyznaczały grzbiety Ćwilina, Mogilicy i Śnieżnicy.

Na północy biegła ona równolegle do doliny Kasinki, prawobrzeżnego dopływu Raby, którą przecinała. Od zachodu przebiegała wzdłuż grzbietów Szczebla i Lubonia mniej więcej po Rabę Niżną, po czym zataczała łuk aż do Turbacza.

Dalej  biegła wzdłuż Gorców od źródeł Kamienicy (dopływ Dunajca) i to właśnie ta rzeka do swego środkowego biegu tworzyła granicę południowo-wschodnią.

Szczytowy okres rozwoju stroju zagórzańskiego przypada na lata 1860-1880, powszechnie noszono go do I wojny światowej.  

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy
        
Dziewczęta chodziły z odsłoniętą głową, włosy czesały z przedziałkiem, a splecione w warkocze,  upinały na tyle głowy w rodzaj koka o kształcie kółka lub ósemki. Zimą używały chustek wełnianych wiązanych pod brodą.

Pod koniec XIX wieku mężatki upinały włosy na tzw. homełko czyli drewnianej lub drucianej, owiniętej szmatką obręczy. Dopiero na niej  wiązano w  rodzaj czepca chustkę, jej  rogi po złożeniu po przekątnej  krzyżowano na karku i wiązano w ozdobny węzeł nad czołem.

Używano chustek z cienkiego płótna, tiulu albo muślinu zdobionych białym haftem maszynowym lub niekiedy ręcznym. Później mężatki nie używały już takiego nakrycia głowy nosiły już tylko chustki wełniane, perkalowe i jedwabne, od święta związywały je pod brodą, w czasie pracy raczej w węzeł na karku.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Zagórzan, mal. J. Karolak, Sebastian Flizak, Strój Zagórzan, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Koszula

Była szyta z cienkiego samodziału lnianego, najczęściej miała krój poncho podłużnego,  na  jej ramionach dla wzmocnienia naszywano fałszywe przyramki czyli prostokątne kawałki płótna.

Koszula była krótka sięgała zaledwie do bioder, miała długie i szerokie rękawy wszywane w mankiet, przy szyi kołnierzyk lub kryzkę, jej rozcięcie na piersiach przysłaniał niezbyt szeroki pas tkaniny. Brzegi kołnierzyka, mankietów, listwy na przodach wykańczano zwykle małymi ząbkami, a ich powierzchnię przyozdabiał biały haft o motywach roślinnych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Rysunek koszuli kobiecej:
A - przód, B - tył.
C - Wykrój koszuli kobiecej:
d - przód i plecy, e - rękaw (skroić dwa razy), f - mankiet (skroić dwa razy), g  - widok rękawa po zszyciu, h - płat tkaniny naszywany na ramieniu (skroić dwa razy, i - kołnierzyk kryzka.
Sebastian Flizak, Strój Zagórzan, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

2. Strój Zagórzan, mal. J. Karolak, Sebastian Flizak, Strój Zagórzan, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1957 r.

Gorset + Kaftan (katanka) + Kamizelka (serdaczek)

Gorset, pod koniec XIX wieku był szyty najczęściej z adamaszku  w drobne, wytłaczane wzory kwiatowe. Jego dolną krawędź wykańczała wąska, ułożona w drobne zakładki falbanka. Ponadto używano także gorsetów szytych z czarnego, czerwonego  i granatowego tybetu, zdobionych kolorową tasiemką z małymi  kaletkami.

W początkach XX w. w modę weszły gorsety z dużymi kaletkami szyte z aksamitu w kolorze czarnym. Zdobiono je początkowo naszyciami z metalowych nici, a później haftem o motywach kwiatowych wykonywanym koralikami i cekinami. 

Ten typ gorsetu sznurowano od dołu ku górze użytą do tego  czerwoną wstążkę lub tasiemkę wiązano w dużą kokardę na piersiach. Gorsety wszystkich typów miały zbliżony krój (różniło je wykończenie dolnej krawędzi).

Tworzyły je trzy zasadnicze elementy (plecy i dwa przody), opinały one kibić kobiety, sięgały lekko poniżej  linii talii.

   
Kaftan był okryciem wierzchnim mężatek, sięgał poniżej talii niekiedy aż do połowy bioder. Miał luźny krój, był nie dopasowany do figury jego  długie rękawy wykończano przy dłoni obszyciem lub mankietem. Pod szyją posiadał wykładany kołnierzyk lub oszewką, zapinano go na zatrzaski lub małe guziczki.

Kaftany szyto z samodziałów lnianych w kolorze naturalnym albo farbowanych na niebiesko lub granatowo, a do stroju odświętnego często z różnorodnych tkanin fabrycznych.

Kamizelka była szyta ze skór baranich, włosem do wewnątrz, sięgała do połowy ud. Miała identyczny krój jak ta noszona przez mężczyzn z tą tylko różnicą, że przyszyte wzdłuż dolnej krawędzi i boków lamówki były zawsze z futra baraniego (runem na zewnątrz) w kolorze białym.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Przód aksamitnego gorsetu z dużymi klapkami

2. Tył aksamitnego gorsetu z dużymi klapkami

Spódnica

Na te najstarszego typu przeznaczano płótna samodziałowe barwione na kolor czarny, granatowy lub niebieski, zwano je fartuchami.  Były  szerokie, ich  dolny wrąbek miał od 250 do 350 cm szerokości. 

Stopniowo ich miejsce, zajęły spódnice z gładkich lub wzorzystych, bawełnianych i wełnianych tkanin fabrycznych, często w kolorze różowym. Były od lnianych jeszcze szersze, a ich dolną krawędź  od spodu wzmacniał i usztywniał szeroki (około 50 cm) pas sztywnej materii. 

Z czasem tzw. fartuchy z grubych tkanin lnianych pełniły już tylko rolę spódnicy spodniej, a mianem tym zaczęto określać także szczególnie cenione i noszone tylko przy okazjach szczególnie uroczystych zdobione haftem spódnice z bardzo cienkiego płótna lnianego, niekiedy tiulu. W okresie międzywojennym modnymi stały się używane do dziś kolorowe spódnice z wzorzystych tybetów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kawaler i panna w strojach zagórzańskich, mal. Irena Czarnecka, Biuro Wydawnicze „Ruch”, pocztówka.

Zapaska

Na odświętne przeznaczano biały tiul, batyst, muślin zdobiono je koronkami i wstawkami, ponadto starsze kobiety nosiły także czarne  zapaski wełniane. Na tych ostatnich haftowano szlaki czarnego lub wielokolorowego haftu płaskiego o motywach kwiatowych.

Wszystkie typy zapasek szyto zwykle z dwóch szerokości tkaniny i były krótsze od spódnicy. W pierwszych latach XX w., pod wpływem mody podhalańskiej wiele kobiet, szczególnie młodych w ogóle przestało nosić zapaski.

        
Chusty na ramiona

Od chłodu chroniły kobiety narzucane na ramiona chusty złożone po przekątnej.  Do I wojny światowej noszono powszechnie tzw. kocówki czyli  duże, grube chusty wełniane w wielką kratę o tle najczęściej popielatym, ciemnozielonym, granatowym i o brzegach wykończonych frędzlami.

Później tzw. budryski o motywami wzorowanymi na orientalnych oraz tzw. baranice czyli grube chusty w kolorze czarnym z  wełny o fakturze  skręconego runa baraniego.

STRÓJ MĘSKI

Nakrycie głowy
 
Starsi mężczyźni nosili kapelusze z dość szerokim rondem obwiedzionym wąską, siwą lamówką. Kawalerskie miały rondo mniejsze, a ich główkę przyozdabiały trzy rzędy czerwonej włóczki, nawleczone na nitki paciorki, a potem zgodnie z najnowszą modą zdobione były, tak jak podhalańskie opaską z muszelkami. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój Zagórzan, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony), po 1966r.

Koszula

Szyta była z płótna samodziałowego, miała krój poncho podłużnego, przy szyi niewielki wywijany kołnierzyk i wąskie mankiety. Sięgała  poniżej kolan, noszono ją wpuszczoną w spodnie.

Pod koniec XIX w. zaczęto zdobić je skromnymi haftami wykonanymi białą nitką. W okresie międzywojennym haft biały angielski przyozdabiał kołnierzyk, mankiety, a niekiedy także zdobiono nim, szerokie pasy przysłaniające rozcięcie na  przodach.

Kożuszek z rękawami (serdak) + Kamizelka (serdaczek)
 
Na koszulę  mężczyzna zakładał serdak z rękawami lub serdaczek bez rękawów. Szyto je ze skór baranich wyprawionych na biało, sięgały do połowy ud. Zapinano je na skórzane guziki i pętelki, kołnierze i oblamowania męskich sporządzano z czarnego baranka. Zdobiły je bogate aplikacje i pasowe naszycia rozmieszczone wzdłuż obu przodów i dolnej krawędzi  w kolorze czerwonym oraz zielonym.

Serdaki i serdaczki noszono pod okrycie wierzchnie tzw. hazukę, a po 1930 r. kiedy przestano ją nosić powszechnie same zaczęły pełnić rolę  okrycia wierzchniego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kamizelka męska (serdaczek) 

Spodnie

Używano spodni płóciennych, które latem noszono je jako wierzchnie,  zimą pełniły one rolę bielizny. Natomiast w okresie chłodów i od święta używano spodni sukiennych szytych z mocno folowanego, białego lub siwego sukna.

Do I wojny światowej ich nogawki były szerokie, potem pod wpływem mody płynącej z Podhala stały się znacznie się węższe. Wzdłuż bocznych szwów nogawek spodni biegły zdobienia z kolorowych sznurków. Pozostałe  ozdoby koncentrowały się wokół rozcięć na przodach tzw. przyporach, kieszeniach, bocznych szwach na nogawkach i wzdłuż rozcięć w ich dolnej części. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Spodnie sukienne

2. Rysunek spodni sukiennych:
A - przód, B - tył.
C - Wykrój jednej nogawki (skroić dwa razy).
Sebastian Flizak, Strój Zagórzan, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Okrycie wierzchnie (huzuki) 
 
Szyto z samodziałowego sukna o barwie naturalnego runa owczego, przeważnie w kolorze ciemnobrązowym niekiedy białym, miało ono krój poncho podłużnego.

W regionie tym pierwotnie znano ich dwa, różniące się krojem rodzaje, najdłużej huzuki zachowało się w południowej części zamieszkałych przez Zagórzan terenów.

To wierzchnie okrycie miało pod szyją kołnierz - stójkę, proste (niekiedy wykończone  klapką rękawy), od spodu (po lewej stronie u góry) naszytą kieszeń.

Huzuki zdobiono głównie wzdłuż obu przodów (mniej więcej do linii pasa) i na kołnierzu. Podstawę zdobienia stanowił szamerunek sznurkiem wzdłuż niego dopiero rozbudowywano system zdobień hafciarskich, całość  utrzymana była w kolorach czerwonym, siwym, sporadycznie z dodatkiem  niebieskiego.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Rysunek okrycia wierzchniego tzw. huzuki:
A - przód, B - tył.
C - Wykrój okrycia wierzchniego tzw. huzuki:
d - połowa przodu i pleców z częściami rękawa, e - płat doszywany do pleców,
f - płaty doszywane do boków, g - płaty doszywane do rękawów.
Sebastian Flizak, Strój Zagórzan, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1956 r.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu