2022-02-14 Strój łukowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Małopolska. Strój łukowski.  Noszono go na ziemi łukowskiej, której najważniejsze miasta to: Łuków, Siedlce i  Kock.

Precyzyjne wytyczenie granic występowania stroju łukowskiego jest już obecnie  praktycznie nie możliwe. Mimo, że obszar ten  przez wieki administracyjne należał do Małopolski,  podlegał on jednak silnym wpływom graniczącego z nim od północy Mazowsza.

W efekcie pod względem etnicznym, językowym, obyczajowym oraz gospodarczym tereny te bardziej ciążyły ku Mazowszu niż Lubelszczyźnie. Dotyczy to także noszonej tam odzieży, która ma wiele cech wspólnych ze strojami kołbielskimi (używanymi w okolicach Mińska Mazowieckiego) i  garwolińskimi.

Wszystkie te ubiory były   szyte prawie w całości z tkanin wykonywanych w ramach gospodarstwa domowego. Strój  łukowski z powszechnego użycia  wyszedł stosunkowo wcześnie, proces zaniku męskiego rozpoczął się w latach 80. XIX w., a kobiecego w początkach lat 20. minionego stulecia. 

STRÓJ KOBIECY     
         
Nakrycia głowy  
       
Panny chodziły najczęściej z odsłoniętą głową. Do pracy zakładały białe lub kolorowe chustki lniane, a w czasie chłodów  kupowane chustki perkalowe lub wełniane  drukowane w barwne wzory.

Mężatki przysłaniały głowę czepkami, znano ich dwa podstawowe typy. Starszy z używanych to duży czepiec osłaniający całą głowę, niezbyt często noszony już w latach osiemdziesiątych XIX wieku,  kiedy to  przeważnie przywdziewały go tylko  starsze kobiety i mniejszy tzw. półczepek noszony do II wojny światowej.

Czepki starszego typu szyto z białego tiulu lub muślinu. Były duże, osłaniały głowę i upięte pod nimi włosy. Podstawowym elementem zdobniczym tego typu czepka była tzw. ryżka czyli  pas tiulu  ułożony w drobne, mocno usztywnione zakładki przyszyty do czepka w części okalającej twarz.

Zwykle  powierzchnia główki pozbawiona była ozdób, niekiedy tylko  zdobiły ją wyszycia w niewielkie prostokątne punkciki. Jeżeli czepek miał  główkę gładką wywiązywano na nim wzorzystą chustkę, która przysłaniała prawie całą jej powierzchnię. Natomiast czepki z główką  zdobioną chustką jedynie przewiązywano.

Półczepek składał się z trzech zasadniczych elementów wrzecionowatej główki,  mającej od strony twarzy łukowaty kształt, a po stronie przeciwnej jedynie lekko zaokrąglony oraz dwóch wiązań. Przyszywano je do obu brzegów główki, były długie miały  kształt wydłużonych trapezów.

Wykonywano je  z koronki iglicowej albo szyto z tiulu lub batystu i bogato zdobiono białym haftem. Główka czepka okalała górną część głowy i jej boki, a doszyte do niej wiązania wiązano pod brodą na dużą kokardę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój głowy w czasie gorąca, Zygmunt Wasilewski, Jagodne,  Zarys etnograficzny, Warszawa 1889.
 

2. Czepek bez chustki, Zygmunt Wasilewski, Jagodne, Zarys etnograficzny, Warszawa 1889.

3. Wiązania tzw. półczepka z koronki iglicowej

Koszula

Znano ich dwa rodzaje, te starszego typu były długie szyte z lnianego samodziału i miały krój przyramkowy. Przełom XIX i XX wieku przyniósł nową modę. Koszula stała się znacznie krótsza (sięgała już tylko do kolan), zlikwidowano kołnierzyk i mankiety, a miejsce dwóch przyramków zajął  karczek łączący przody, plecy i rękawy.

Natomiast po I wojnie światowej pod wpływem mody miejskiej straciła ona zupełnie swą funkcję odzieży wierzchniej. Zeszła wyłącznie do roli bielizny osobistej i wtedy została zupełnie pozbawiona rękawów, nie miała już rozcięcia na piersiach, a przy  szyi  głęboki dekolt.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Koszula kobieca z karczkiem, Wacław Sułkowski, Strój łukowski, „Polska Sztuka Ludowa”, 1950, z.7-12.

2. Koszula kobieca o kroju przyramkowym, Wacław Sułkowski, Strój łukowski, „Polska Sztuka Ludowa”, 1950, z.7-12.

Gorset + Kaftan

Gorset nie był używany zbyt powszechnie, noszono go zarówno do stroju codziennego jak i odświętnego. Szyto z ciemnych samodziałów lnianych i półwełnianych, gładkich, pasiastych, sporadycznie w kratkę.

Miał  przy szyi głęboki dekolt, był ściśle dopasowany do figury, na piersiach sznurowany, wzdłuż linii talii posiadał owalne klapki.

W okresie międzywojennym sporadycznie dziewczęta i młode kobiety, zgodnie z panującą wtedy modą nosiły tzw.  gorsety krakowskie. Szyto je zwykle z czarnego aksamitu, ich powierzchnię zdobiły naszycia z koralików, guziczków i cekinów.

Kaftan był noszony do stroju codziennego i świątecznego zarówno przez  panny jak i mężatki. Codzienny miał prosty, luźny fason był szyty z lnianych samodziałów i fabrycznego barchanu. Natomiast na kaftany świąteczne  przeznaczano tkaniny fabryczne i miały one bardzo różnorodne kroje, niekiedy bardzo skomplikowane  wzorowane na modzie miejskiej. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Dziewczyna w codziennym ubraniu, Zygmunt Wasilewski, Jagodne,  Zarys etnograficzny, Warszawa 1889.

Spódnica

W stroju tym znano ich trzy rodzaje. Te pierwszego, najstarszego typu szyto z jednego pasa tkaniny, marszczonego suto w części górnej i w pasie  wszywanego w oszewkę. Ponieważ noszono spódnice bardzo długie, sięgające kostek to szerokość materiału  nie była wystarczająca,  dlatego też podłużano je pasem tej samej tkaniny, miejsce zszycia przysłaniając zakładką.

Jednocześnie używano także i innych spódnic zszywanych z dwóch, trzech, a niekiedy czterech kawałków tkaniny o  szerokości samodziału (70-90 cm), miały one taki sam krój jak opisane powyżej. W obu wypadkach przeznaczano na nie samodziały wełniane w pionowe lub poziome paski, niekiedy w kratę zawsze przestrzegając zasady, że do spódnicy w pionowe paski zakładano zapaskę w poziome i odwrotnie.

Na początku XX wieku pojawia się trzeci typ spódnicy najczęściej szyty z samodziałowych lub fabrycznych tkanin kraciastych albo gładkich. Krojono je z 4-6 klinów i jednego kawałka tkaniny. Najczęściej  stanowił on przednią część spódnicy, a kliny jej boki i tył. Bardzo często tego typu spódnica miała doszytą u dołu falbankę krojoną ze skosu, noszona była   do stroju odświętnego, niekiedy bez zapaski. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekowa

Młoda mężatka z dzieckiem, Zygmunt Wasilewski, Jagodne,  Zarys etnograficzny, Warszawa 1889.

Zapaska do pasa i naramienna (nakrywka) + chusta na ramiona
 
Zapaski do pasa  wykonywano najczęściej z  pasiastych samodziałów wełnianych. Te starszego typu szyto z jednej lub dwóch kawałków tkaniny o szerokości warsztatowej (70-90 cm). Samodział po przymarszczeniu wszywano w oszewkę, przechodzącą w troczki do wiązania.

W początkach XX wieku używano także zapasek krojonych z jednego płata tkaniny o szerokości warsztatowej  lub jednego płata i dwóch klinów. Były one odszywane na dole koronką szydełkową lub krojoną ze skosu falbanką, niekiedy z pasowymi naszyciami z tej samej tkaniny.

Na zapaski tego typu obok pasiastych samodziałów używano także materiałów fabrycznych, zwykle była to biała lub czarna tkanina. 
Zapaska naramienna pełniła rolę okrycia wierzchniego.

Szyto ją  z szerokiego i długiego płata tkaniny (wtedy, gdy była w pionowe paski) lub z  dwóch jej kawałków (gdy była w paski poziome). Po przymarszczeniu wszywano  materiał w 4-6 centymetrowy pasek, który zapinano na guzik lub związywano.

Chusta na ramiona w początkach XX wieku  zajęła miejsce zapasek naramiennych. Była  duża, wełniana z frędzlami  najczęściej w dużą  kratę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska do pasa

2. Zapaska do pasa

3. Zapaska do pasa z falbaną

4. Stara kobieta w świątecznym ubiorze,  Zygmunt Wasilewski, Jagodne,  Zarys etnograficzny,Warszawa 1889. 

5. Zimowy strój codzienny, Katalog strojów ludowych z południowego Podlasia i zachodniego Polesia (Białoruś), fot. A. Trochimiuk, Biała Podlaska 2006

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy        
 
W zależności od pory i aktualnie panującej mody noszono różne nakrycia głowy. Latem do stroju codziennego najczęściej używanym był kapelusz słomiany z żytniej słomy. Miał  walcowatą główkę i  proste rondo.

Natomiast w zimie noszono tzw. rozłupy czyli czapki z wysokim sukiennym denkiem, niekiedy watowane i pikowane z rozcięciem na lewym boku związywanym czerwoną lub niebieską  taśmą.

Ponadto używano rogatywek  tzw. czapek na cztery gubernie z sukna  w kolorze granatowym lub czarnym, krojonych z  czterech klinów, z otokiem z siwego lub  czarnego baranka oraz futrzanych czapek o stożkowatym kształcie noszonych runem na wierzch.

W ostatnim okresie używania stroju modnymi stały się maciejówki z okrągłą granatową lub czarną okrągłą główką z usztywnionym lakierowanym daszkiem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kapelusz słomiany

Koszula 

Szyta była z lnianego, nieraz konopnego płótna samodziałowego. Początkowo miała krój przyramkowy, a od początku XX wieku coraz częściej miejsce  przyramków zajmował  karczek łączący jej przody, plecy i rękawy. Przy szyi posiadała najczęściej  wąską stójkę lub mały, wykładany kołnierzyk.

Koszula była długa sięgała aż do kolan. Do stroju codziennego przepasywano ją paskiem lub krajką i noszono wypuszczoną na spodnie, do odświętnego wpuszczaną  w spodnie.

W początkach XX wieku modnymi stały się koszule, w których stójkę, mankiety i wąskim pasem przody, wzdłuż rozcięcia, odszywano białym płótnem bawełnianym.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula męska z karczkiem z naszyciami z płótna bawełnianego

Kamizelka + kaftan (spencer)

Kamizelka była prosta, niezbyt długa sięgała poniżej  pasa, jej przody i plecy pozbawione były  podcięć i zaszewek. Przy szyi miała niewielkie owalne wycięcie i prosty wykładany kołnierzyk, zapinano ją na przyszyte w jednym rzędzie guziki. Kamizelki  szyto  z ciemnych samodziałów, gładkich lub w drobne poziome prążki (czerwone, amarantowe, modre).  

Kaftan zakładano na kamizelkę lub bezpośrednio na koszulę szyto go z czarnego samodziału (lnianego, lniano-wełnianego) lub barchanu. Sięgał  do linii bioder, miał dwuczęściowe plecy ze szwem po środku, przody z pionowymi zaszewkami, a przy szyi był  wykończony dwuczęściowym klapkami, zapinano go na guziki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Włościanin ze wsi Majdan, pow. Siedlce, Wisła 1902, t. XVI

Sukmana

Szyta była z sukna samodziałowego najczęściej w kolorze brązowym lub białym, odcinana w pasie. Jej plecy mogły mieć także krój  kontuszowy tyle tylko, że biegnący przez ich  środek tzw.  słup był   czteroczęściowy (jeden szew biegł przez jego środek, drugi wzdłuż linii talii).

Sukmana przy szyi była wykończona dwuczęściowymi, wykładanymi klapkami lub stójką, miała zawsze proste rękawy, na bokach dwie cięte kieszenie wpuszczane i przysłonięte klapką, niekiedy zdobiona była szamerunkiem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Młody Jagodzianin w świątecznym ubiorze, Zygmunt Wasilewski, Jagodne,  Zarys etnograficzny, Warszawa 1889 

2. Mężczyzna z okolic  Łukowa (fragment ilustracji), Oskar Kolberg, Mazowsze Leśne  t. 26, Kraków 1887

3. Krój sukmany męskiej, Wacław Sułkowski, Strój łukowski, „Polska Sztuka Ludowa”, 1950, z.7-12

Spodnie  

Letnie szyto z samodziałów lnianych w kolorze naturalnym lub barwionych na siwo lub czarno, zimowe z wełnianych samodziałów gładkich, pasiastych lub kraciastych. Najbogatsi nosili spodnie sukienne.

Nie zależnie od przeznaczonej na nie tkaniny miały prosty krój, każdą z nogawek tworzył złożony na pół płat tkaniny, w części górnej tkaninę  przymarszczano i wszywano w pasek.

Szczególnie marszczony był tył tych spodni, natomiast  prawie gładkie przody z rozcięciem po środku lub na  boku zapinano na guzik lub drewniany kołeczek. Ten typ spodni przestano nosić już przed I wojną światową, ich  miejsce zajęły szyte z materiałów fabrycznych o miejskim kroju. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój spodni:
a i a¹ - nogawka, a - część przednia, a¹ - część tylnia, b - pasek, Wacław Sułkowski, Strój łukowski, „Polska Sztuka Ludowa”, 1950, z.7-12.

2. Wykrój spodni:
a i a¹ - nogawka, a - część przednia, a¹ - część tylnia, b - pasek, c - klin, Wacław Sułkowski, Strój łukowski, „Polska Sztuka Ludowa”, 1950, z.7-12

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe