2010-10-01 Stroje ludowe

Wystawa stała Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, która właśnie została otwarta, prezentuje 40 oryginalnych strojów chłopskich z 27 regionów Polski. Pochodzą one z okresu od końca XIX wieku do 1939 roku, do wybuchu II wojny światowej.

Już tylko w muzeach można obejrzeć oryginalne stroje ludowe. 

Nowe stroje, czasem wierne kopie, czasem przetworzone i bardzo odbiegające od oryginalnych oglądamy jedynie na występach zespołów  folklorystycznych. Ciągle wzbudzają nasze zainteresowanie, fascynują swym pięknem i dekoracyjnością, wzruszają wspomnieniem przeszłych pokoleń, które zostawiły nam to dziedzictwo kulturowe, w którym możemy odkrywać własne korzenie i tożsamość narodową.

Wystawa ukazuje różnorodność strojów ludowych, niezwykłość form, kroju, tkanin, haftów i zdobnictwa. Ubiór jako wytwór materialny jest ilustracją obyczajów, dowodem umiejętności rękodzielniczych, przykładem sztuki, wyznacznikiem gustu ludzi go noszących, świadectwem historii i przemian ekonomicznych.

Zatem na stroje ludowe należy spojrzeć jak na wieloznaczeniową, plastycznie zharmonizowaną całość i podjąć próby odczytania informacji w nich zawartych.

Strój ludowy - ubiór niezwykły

Stroje ludowe są częścią tradycyjnej kultury chłopskiej. Dzisiaj patrzymy na nie jako na przedmiot sztuki, na zjawisko artystyczne wysokiej klasy. Oprócz kunsztu wykonania możemy podziwiać w nich walory estetyczne, poczucie smaku, wrażliwość na kolory, jakimi obdarzeni byli ich wytwórcy. 

Strój to ubiór niezwykły, zakładany tylko na uroczyste okazje rodzinne i państwowe, na święta, do kościoła, na odpust, wesele, dożynki. Nigdy nie noszono go na co dzień, do pracy w polu czy obejściu. Zawsze traktowany był jako ubiór paradny, noszony z godnością, bo, jak mówi popularne powiedzenie: „jak cię widzą, tak cię piszą".

Strój świadczył nie tylko o zamożności właściciela, ale także o jego stanie cywilnym, np. po nakryciu głowy można było poznać pannę, mężatkę, żonatego czy kawalera. Niektóre cechy stroju świadczyły o pozycji społecznej właściciela, czy o funkcji pełnionej w społeczności wiejskiej.

Na przykład na Kurpiach wójt miał sukmanę z sześćdziesięcioma fałdami, a sołtys - tylko z dwunastoma. Strój był ponadto oznaką przynależności do określonej grupy regionalnej, wspólnoty terytorialnej, parafii. Na terenie Górnego Śląska oraz Ziemi Lubuskiej w czasie zaboru pruskiego był oznaką polskiej przynależności narodowej.

Największy rozkwit polskich strojów ludowych nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, po uwłaszczeniu chłopów i zniesieniu pańszczyzny na wsi, kiedy zmianie uległ stan prawny chłopów i polepszyły się warunki materialne wsi. Jej mieszkańcy dali temu wyraz zmianą ubioru na bogatszy, lepszy gatunkowo, z pięknymi ozdobami, kosztownymi haftami, koronkami i biżuterią.
 

W okresie międzywojennym, gdy Polska odzyskała niepodległość, w niektórych regionach, np. na Podhalu, w Łowickiem, stroje przechodziły niebywały rozkwit, podczas gdy w innych regionach z wolna zanikały, zastępowane gotowymi ubraniami miejskimi.

Po II wojnie światowej strój ludowy jako ubiór powszechnie noszony na wsi definitywnie zanikł, pozostając jeszcze gdzieniegdzie na Kurpiach, w Łowickiem, Opoczyńskim, na Śląsku czy Podhalu, natomiast odrodził się jako kostium sceniczny w regionalnych zespołach folklorystycznych pieśni i tańca w całej Polsce.

Cechy stroju a regiony

Stroje śląskie, lubuskie, wielkopolskie, kujawskie kaszubskie i warmińskie zaliczane są do typu zachodniego, wywodzącego się ze strojów mieszczańskich Europy Zachodniej. Wykonane są z bardzo wysokiej jakości tkanin fabrycznych: wełen, adamaszków, jedwabi, aksamitów.

Fot. Archiwum muzeum

Para młoda w stroju śląskim, lata 20. XX w.

Mają wiele wspólnych cech: u mężczyzn czarne, wysokie kapelusze, długie, czarne sukmany, kamizele do kolan, czerwone kaftany, białe spodnie, wysokie buty z cholewami itp. W strojach kobiecych: czarne kaftany z pelerynkowymi kołnierzami, kilka gładkich spódnic noszonych jednocześnie, kiecki uszyte z obcisłego stanika przyszytego do szerokiej spódnicy, chusty naramienne, kryzy tiulowe oraz czepce tiulowe noszone zarówno przez panny, jak i kobiety zamężne w całej Wielkopolsce.
 
Warmię reprezentuje strój kobiecy wzorowany na modzie miejskiej końca XIX wieku, ale uszyty z tkaniny samodziałowej z pięknym czepcem złotogłowiem, zwany twardą mycką.
  
Przykładem stroju mieszczańskiego, o ponad dwustuletniej tradycji jest strój żywiecki.

Fot. Archiwum muzeum

Strój żywiecki

Charakterystyczną jego cechą jest czepiec złotogłowie oraz tiulowe części; kryza, szal zwany łoktuszą, fartuch, ozdobione ręcznymi haftami o motywach roślinnych. Podobnie strój cieszyński, noszony był nie tylko przez mieszczan cieszyńskich, ale także przez bogatych chłopów z okolic Cieszyna. Niezwykłą ozdobą kobiecego stroju jest srebrna, pozłacana biżuteria filigranowa.
 
Stroje krakowskie, łańcuckie, rzeszowskie i Lachów Sądeckich prezentują typ małopolski. Wykonane są z tkanin fabrycznych. W męskich strojach występują brązowe sukmany o kroju poncho podłużnego, zdobione naszyciami z barwnych sznureczków, skórzane pasy, czapki rogatywki i magierki. W kobiecych strojach haftowane, obcisłe gorsety, białe i kwieciste, szerokie spódnice i fartuchy, zdobione białym haftem dziurkowanym, chusty naramienne i chusty wiązane w czepiec. Nie występują tutaj klasyczne czepce.
 
Strój krakowski to jedyny strój chłopski, który zyskał miano polskiego stroju narodowego. Zaważyły na tym względy patriotyczne: udział chłopów podkrakowskich w Powstaniu Kościuszkowskim. Sam naczelnik Powstania Tadeusz Kościuszko chodził ubrany w strój krakowski, czyli „nosił się po chłopsku” z prozaicznego powodu, by nie rozpoznali go rosyjscy szpiedzy.

Fot. Archiwum muzeum

Krakowiacy Zachodni, pocz. XX w.

Popularność Kościuszki przyczyniła się do rozpowszechnienia stroju krakowskiego w narodzie polskim. Niektóre jego elementy weszły do umundurowania powstańców w dziewiętnastowiecznych powstaniach narodowych. Popularność stroju krakowskiego, szczególnie kobiecego, utrwaliła inteligencja krakowska z kręgu Młodej Polski, która stworzyła na niego modę.

Strój biłgorajski zaliczany jest do typu archaicznego. Wszystkie jego elementy wykonane są z płótna lnianego. Oryginalne nakrycie głowy kobiety to chamełka z rańtuchem, występująca na ziemiach Polski południowo-wschodniej w szerszym zasięgu. Archaiczne są także motywy haftu zdobiącego strój to ślimacznica i esownica.

Męska płótnianka podobnie wykonana jest z płótna lnianego, o kroju poncha podłużnego. Osobliwością są skórzane, buty tyszowiaki jednakowe, bez rozróżnienia na prawy i lewy but.

Strój krzczonowski, reprezentujący Lubelszczyznę, jest bardzo efektowny przez naszycie mnóstwa kolorowych wstążeczek i pasmanterii na gorsecie i dwóch spódnicach krótkiej i długiej.
 
Góralszczyznę reprezentuje strój podhalański i górali śląskich. Wspólną cechą ubiorów górali karpackich i bałkańskich jest to, że męskie części stroju jak gunie, cuchy i portki wykonane są z grubego, folowanego sukna w naturalnym kolorze owczego runa. Bogate zdobienia, kolorowe aplikacje z sukna, wyszycia  wełnianą włóczką wykonywali mężczyźni. Szczególnie ciekawe są kolorowe kompozycje hafciarskie, zdobiące portki na udach, zwane parzenicami. Każdy region góralski miał inną parzenicę.

Powszechnym obuwiem są kierpce, jednakowe dla kobiet i mężczyzn, wykonane z jednego płata skóry.

Strój Lachów Sądeckich zaliczany jest do najpiękniejszych strojów ludowych w Polsce. Przyciągają wzrok kolorowe aplikacje pokryte łańcuszkowym haftem na kaftanie i spodniach (wykonywali je mężczyźni), kolorowe hafty na koszulach oraz delikatny, linearny, koralikowy haft na gorsecie kobiecym.

O stroju męskim ludowa tradycja mówi, że wywodzi się z mundurów szwedzkich, bowiem podczas potopu szwedzkiego w XVII wieku Lachowie Sądeccy pobili Szwedów w bitwie na Kopalinach i za to zwycięstwo król Jan Kazimierz miał im nadać przywilej noszenia zdobycznych mundurów szwedzkich.

Stroje typu mazowieckiego obejmują regiony: kurpiowski (Puszcza Zielona i Puszcza Biała), wilanowski, łowicki, sannicki, opoczyński, sieradzki. Są one wykonane z samodziałowych tkanin pasiastych, z wyjątkiem wilanowskiego, który należy do typu stroju mieszczańskiego, z najbliższej okolicy Warszawy. Wyróżniającymi cechami strojów typu mazowieckiego u kobiet są: tiulowe czepce mężatek, pasiaste zapaski noszone jako okrycie wierzchnie na ramionach, zapaski i szerokie spódnice wiązane w pasie, kiecki uszyte z obcisłego stanika zeszytego z szeroką ułożoną w zakładki spódnicą.

Gorsety wykończone szerokimi klapami w pasie. Koszule posiadają krój przyramkowym i ozdobione są kolorowymi haftami.
  

W męskim stroju - czapki maciejówki, białe sukmany obszyte na brzegach czarną tasiemką, pasy wełniane, gładkie lub w kolorowe paski, pasiaste portki z klapą zapinaną w pasie, o szerokich nogawkach wpuszczanych w cholewy czarnych butów.
 

Najbardziej reprezentatywne dla Polski centralnej są stroje łowickie. Przechodziły one istotne zmiany w kolorystyce tkanin. W końcu XIX wieku do około 1914 roku tło pasów w tkaninach było czerwone, następnie zmieniło się na kolor pomarańczowy i utrzymywało się do końca lat 20-tych., a w latach 30. w związku z wejściem na rynek barwników anilinowych, zmieniło się na zimne kolory; zielone, niebieskie, białe, fioletowe, szare. Odpowiednio w wymienionych okresach zmieniał się także haft na koszulach.

Fot. Archiwum muzeum

Łowiczanka w tołubku i zapasce naramiennej, pocz. XX w.

Łowiczanka

Najstarsze hafty polskie szycie to drobniutkie motywy geometryczne, wykonane łańcuszkiem, potem ruskie szycie - haft krzyżykowy o drobnych motywach kwiatowych,  w ostatnim okresie rozwoju haft płaski, cieniowany, o dużych motywach floralnych.

W stroju kurpiowskim Puszczy Zielonej osobliwością jest dziewczęce nakrycie głowy, tzw. czółko. W stroju z Puszczy Białej zwracają uwagę czerwone hafty na koszulach, układające się w rytmiczne ciągi kółeczek, wachlarzyków, trójkącików i półkoli, zielona kiecka o bogatym przystroju z srebrnymi galonami koralikowymi i zimowa, czarna, watowana angiera. 
    
Podlasie w ogromnej większości było zamieszkiwane przez drobną szlachtę zagrodową. Nie wykształcił się tam regionalny strój chłopski. Jedynie w części Podlasia Nadbużańskiego występował strój ludowy o cechach wschodnich, wykazujący podobieństwa do strojów poleskich i wołyńskich wykonany z  samodziałów lnianych i wełnianych. Świadczą o tym hafty wykonane na warsztatach tkackich, tzw. peretyki i perebory oraz szczególne nakrycia głowy kobiet tzw. zawijki.

Jadwiga Koszutska - Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

http://wiano.eu/article/564