2011-02-18 Stroje ludowe

Czy wiecie, który ze strojów ludowych został uznany za narodowy strój Polski? Mieliśmy ponad 60, a może nawet i więcej regionalnych ubiorów, a miano narodowego zyskał jedynie strój krakowski. To za zasługi i męstwo chłopów za udział w powstaniu kościuszkowskim. Warto wybrać się do Muzeum Etnograficznego w Warszawie na wystawę „Stroje ludowe”, by przyjrzeć się 40 odświętnym ubiorom chłopskim.

Kiedy Tadeusz Kościuszko zwoływał chłopów do powstania przeciwko zaborcy, tak jak stali ruszyli do powstania. Naczelny Wódz przywdział sukmanę, aby wbić się w tłum chłopski i tym samym nobilitował strój do rangi munduru wojskowego.

Fot. Archiwum własne

Strój krakowski

W czasie powstań styczniowego i listopadowego na terenie wszystkich zaborów, a także na obczyźnie, mundurem żołnierskim stała się biała i brązowa sukmana oraz czerwona rogatywka (czapka szyta z czerwonego sukna z otokiem z czarnego baranka).

W stroju męskim dominowały barwy flagi narodowej.

 
Stylem krakowskim zachwycali się też młodopolscy artyści. Pod koniec XIX wieku modnie było ubierać się po krakowsku, rozpisywano się o kulturze krakowskiej w literaturze. 

Tu na wystawie został zaprezentowany  bardzo bogato zdobiony ludowy strój krakowski.

O strojach ludowych można pisać dużo, poświęcone są temu tomy literatury, ale jak scharakteryzować różnorodność ubiorów w sposób zwięzły i łatwy do zapamiętania? Otóż możemy wyróżnić cztery typu strojów na podstawie cech podobieństwa:

1. Północno-zachodni – jest to typ stroju zachodniego  wywodzący się z Europy Zachodniej mieszczańskiej

2. Środkowo Polski – czyli sieradzko-kurpiowsko-mazowiecki – rodzimy strój polski

3. Wschodni – biłgorajski  (archaiczny)

4. Małopolski – góralski

Fot. Archiwum własne

Fragment wystawy "Stroje ludowe"

Oczywiście nawet w ramach tych podstawowych grup mamy dużą różnorodność strojów ludowych. Duży wpływ na ich ewolucję miał stan przemysłu w regionie, majętność  chłopów, którzy po uwłaszczeniu - mając więcej własnych pieniędzy - chętnie rezygnowali z własnoręcznie wytwarzanych tkanin na rzecz zakupu fabrycznych strojów gotowych.

W regionach, gdzie tradycja była mocno zakorzeniona, np. łowickim, góralskim,  stroje ludowe rozwijały się dynamicznie, co trwa zresztą do dzisiaj. 

Region Północno-zachodni

Były to stroje o cechach mieszczańskich. W Wielkopolsce dziewczęta nosiły czepce (choć mało rozbudowane), co jest  wyjątkiem w polskich strojach ludowych. Czepce rezerwowano dla mężatek.

Na Warmii najcenniejszą ozdobę w stroju kobiecym stanowiły także czepce  tzw. twarde mycki. Lubiły zakładać je dziewczęta, ale wydana 1694 r. ustawa zabraniała im tego procederu. Zakaz ten nie był jednak konsekwentnie przestrzegany. Panny podbierały mężatkom ich nakrycia głowy.

Fot. Archiwum własne

Strój warmiński

O ile w regionie Północno-zachodnim królowały tkaniny fabryczne, na Warmii do szycia strojów wciąż używano tkanin samodziałowych (samodzielnie tkanych na krosnach). Tkactwo na Warmii i Mazurach było mocno rozwinięte.

Na Kaszubach strój ludowy zaniknął już w drugiej połowie XIX w. Ten na wystawie został odtworzony na podstawie dokumentów archiwalnych.  Mężczyźni nosili zimą filcowe kapelusze, latem – słomiane.

W stroju kobiecym występuje trojakie nakrycie głowy: wianek z ruty lub kwietny (z żywych lub papierowych kwiatów), chustka i czepek. Największą ozdobą czepca był haft. Gorset był gładki bez ozdób, stanowił odpowiednik męskiej kamizelki. 

Fot. Archiwum własne

Strój kaszubski

Także w stroju kujawskim czepce na głowach mężatek były obowiązkowe i to do tego stopnia, że żaden kosmyk włosów nie mógł opadać na czoło. Kujawskie kopki (czepce) zawsze były białe, haftowane. Najpopularniejsze były z tiulu. Kujawianki nosiły zazwyczaj trzy spódnice na raz, w zimie przywdziewały ich więcej, na to jeszcze zakładały zapaski. Koniecznym uzupełnieniem stroju były prawdziwe korale.

Fot. Archiwum własne

Strój kujawski

Mężczyźni  rzadziej nosili kapelusze, bo były zbyt kosztowne, najczęściej wkładali rogatywki (rogate czapki). Ozdobą stroju były też pasy zwykle ok. 20 cm szerokości i do 350 cm długości tkane na warsztatach tkackich lub robione na drutach. Przepasywano się nimi kilkakrotnie.

Region Środkowo Polski

Co łączy stroje sieradzki, sannicki, łowicki, opoczyński, kurpiowski – czyli te z regionu środkowej Polski? Otóż ubiory były szyte z samodziałów utkanych na domowych warsztatach tkackich (były to materiały wełniane na lnianej osnowie).

Fot. Archiwum własne

Strój łowicki

Na ramionach kobiety nosiły zapaski, wkładały gorsety z szerokimi klapami. Spódnice były szyte z jednego kawałka tkaniny, na nie zakładane były fartuchy.  Koszule były zdobione ręcznie robionym haftem za pomocą igły i nici (niezwykle bogato haftowane były stroje łowickie).  Na głowie panny nosiły wianek, czółko – mężatki zaś czepiec lub chustkę na różne sposoby wiązaną.

Fot. Archiwum własne

Strój sannicki

Strój sieradzki

Mężczyźni ubierali sukmanę z wełny zgrzebnej z wykładanym kołnierzem, fałdowaną z tyłu, portki z pasiaka – szerokie nogawki wpuszczane w buty.
Na Kurpiach kobiety zakładały korale z bursztynu kopalnianego. Bukiecik na czapce męskiej oznaczał obrzędowy strój ślubny. Koronę weselną kobiety zakładały jeszcze w latach 60-tych ubiegłego wieku – potem koronę zamieniły na czepiec. 

 
Region Wschodni

Na stroju podlaskim widać wpływy Wschodu (cechy wołyńskie z dawnych Kresów Polski). Haft na koszuli nie jest haftowany igłą z nitką, ale jest tkany na warsztatach tkackich wraz z tkaną tkaniną. Na głowę kobiety zakładały czepiec z trójkątnym zębatym wycięciem opadającym na czoło (zwany kapturem) – także bogato haftowany. Kaftany (kabaty) nie były zbyt długie, lekko dopasowane w talii, z wąskimi klapkami.

Fot. Archiwum własne

Strój podlaski

Strój krzczonowski początkowo był bardzo archaiczny, szyty z białego płótna, potem już z fabrycznych, kolorowych tkanin. Ale kobiety potrafiły także go zdobić – różnokolorowymi wstążeczkami. Ozdobna tasiemka z kogutkami w pasie występowała tylko w stroju krzczonowskim.
Charakterystyczny jest też męski kaftan z aplikacjami.

Fot. Archiwum muzeum

Strój krzczonowski

Stroje: biłgorajski, łańcucki, rzeszowski  zawierają elementy stroju szlacheckiego np.(żupan). Chłopom nie było wolno nosić szlacheckich ubiorów, ale kiedy szlachta przestała je nosić ludność wiejska zaadaptowała niektóre elementy. 

Fot. Archiwum własne

Strój biłgorajski

Strój łańcucki

Strój rzeszowski szyty był z tkanin fabrycznych. Kobiety nie nosiły zapaski naramiennej tylko chustę (jedwabną latem, grubą wełnianą na zimę). Na głowę zakładały chustkę tiulową wywiązaną w czepiec. Gorsety były zdobione koralikami i haftem. 

Fot. Archiwum własne

Strój rzeszowski

Region Małopolski – góralski

Strój świętokrzyski – charakterystyczne są sukmany męskie  skrojone jak podłużne ponczo.

Fot. Archiwum własne

Strój świętokrzyski

Lachy sądeckie mają niezwykle bogato zdobione stroje. Chusta wywiązywana jest w czepiec, występują tu już hafty na spodniach męskich. 

Krój męskiego kaftana jest wzorowany  na stroju szwedzkim. Legenda mówi, że w czasie potopu szwedzkiego Lachowie wsławili się w walce ze Szwedami. Dało to im przywilej noszenia kaftanów szwedzkich. Także zdobienia są identyczne jak w stroju szwedzkim.  Pojawia się tu także charakterystyczny dla górali szeroki pas ze skóry, w poszczególnych  regionach pasy różnią się klamrą.

Fot. Archiwum muzeum

Strój Lachów sądeckich

 
Strój żywiecki był bardzo bogaty. Zarówno męski jak i damski szyto z drogich importowanych tkanin. Wiele elementów było wzorowanych na ubiorach szlachty.

Kobiecy strój obfitował w hafty wyrabiane ręcznie na tiulu. Charakterystyczna jest kryza przy szyi.  Panny nie używały żadnego nakrycia głowy, co najwyżej zakładały wianki lub wpinały we włosy bukieciki kwiatów. Za to mężatki nosiły bogato zdobione czepce haftowane złotą nitką. Doszywano też cekiny lub sztuczne perełki, szafiry, ametysty. Na wystawie został zaprezentowany oryginalny czepiec 200-letni.

W stroju góralskim charakterystyczne są portki szyte z grubego sukna, zdobione haftem zwanym parzenice. Po parzenicach można poznać z jakiego rejonu wywodzi się góral.

Fot. Archiwum własne

Strój góralski

Zanim weszły w użycie fabryczne tkaniny, góralki zakładały spódnice, na których były drukowane  wzory na płótnie. Do wsi zajeżdżali handlarze, którzy mieli specjalne klocki – stemple i odbijali na białej tkaninie wybrany przez kobietę wzór, następnie farbowali płótno.

W Beskidzie Śląskim kobiety zamiast spódnicy szytej z jednolitej tkaniny, zawiązywały dwie zapaski  tylna – fartuch , przednia – fartuszek. Fartuch był obszerny, a fartuszek znacznie węższy (jest to cecha strojów bałkańskich). Prawdopodobnie jest to związane z migracją na tym terenie. Pasterze idąc z Bałkanów grzbietami gór w poszukiwaniu pastwisk trafiali na Beskid Śląski. 

Fot. Archiwum muzeum

Strój górali beskidzkich

Sposób haftowania także wyróżniał stój górali Beskidu Śląskiego od innych w regionie. Ornament powstawał przez zahaftowanie tła, płócienne białe podłoże dawało właściwy motyw zdobniczy (tzw. haft krzyżykowy istebniański).

Strój cieszyński jest przykładem stroju mieszczańskiego. Najpierw nosili go mieszkańcy miasta Cieszyna, stopniowo stawał się ubiorem mieszkańców podcieszyńskich wsi.

Na początku XIX w. strój opuścił całkowicie miasto. Charakterystyczne dla stroju kobiecego są bogate hafty oraz srebrna i pozłacana biżuteria. Na wystawie zaprezentowany został srebrny pas robiony techniką filigranu.

Fot. Archiwum własne

Strój cieszyński 

W stroju górnośląskim męskim charakterystyczne są spodnie z jeleniej skóry (irchy). Kiedy w innych regionach kraju styl miejski wypierał ze wsi  stroje ludowe, to tu na Górnym Śląsku - Ślązacy wręcz manifestowali swoją przynależność do Polski wkładając  stroje regionalne.