2011-04-15 Kultura Łemków

"Łemkowie dawniej i dziś" – to tytuł wystawy poświęconej historii i kulturze Łemków, którą można oglądać do 17 kwietnia w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu. Ekspozycja prezentuje m.in. na planszach dzieje Łemków (także operację " Wisła"), stroje, wyposażenie wnętrza chyży (chałupy) łemkowskiej, działalność organizacji, stowarzyszeń łemkowskich oraz wyroby współczesnych łemkowskich twórców.

Fot. Archiwum muzeum

Fragment wystawy

Łemkowszczyzna to obszar wchodzący głębokim klinem między polskie i słowackie terytorium etniczne, obejmujący po północnej, polskiej stronie granicy tereny Beskidu Sądeckiego, Niskiego oraz zachodni skrawek Bieszczad lub, przyjmując za podstawę przedwojenny podział administracyjny kraju – południowe części powiatów Nowy Targ, Nowy Sącz, Gorlice, Jasło, Krosno, Sanok i skrawek Leskiego.

Zamieszkiwała ją ludność ruska (nie mylić z rosyjską!) zwana Łemkami. Po raz pierwszy etnonim „Łemkowie" pojawił się najprawdopodobniej na początku XIX wieku.

Początkowo było to przezwisko stosowane względem tych Rusinów, którzy używali w swej mowie słowa „lem" (tylko, lecz, ale). Z czasem utraciło ono charakter przezwiska i stało się nazwą neutralną, funkcjonującą w literaturze naukowej i popularnej. Również sami Łemkowie, używający do samookreślenia terminu „Rusnak", „Rusin", powoli zaczęli przyjmować tę nową nazwę.

Kwestią sporną pozostaje etnogeneza Łemków. Badacze ukraińscy twierdzą, że Łemkowie to szczątkowa ludność pierwotnego osadnictwa ruskiego w Karpatach Środkowych, polscy – łączą ją z falą osadnictwa wołoskiego z XIV – XVI wieku. Sami Łemkowie utrzymują, że są potomkami wschodniosłowiańskiego plemienia Białych Chorwatów.

Równie ożywione spory toczą się wokół tożsamości narodowej i języka Łemków. Aby je zrozumieć należałoby prześledzić dzieje Łemkowszczyzny co najmniej od potowy XIX wieku.

Dokonując dużego uproszczenia można powiedzieć, że dzisiejsi Łemkowie prezentują zasadniczo dwie opcje; część z nich uważa się za Łemków i tylko Łemków, ewentualnie podkreśla swe związki z pozostałym terytorium rusińskim w Karpatach i Rusinami Baczwańskimi w Jugosławii, część – za grupę etniczną narodu ukraińskiego, bądź wprost za Ukraińców.

Liczbę ludności łemkowskiej w Polsce szacowano w latach
30. XX w. na 100 – 150 tysięcy, liczbę zamieszkałych przez nich wsi na około 170, w zależności od przyjmowanego zasięgu granicy wschodniej Łemkowszczyzny.

Istotną rolę w życiu Łemków odgrywała cerkiew – prawosławna i greckokatolicka. Do dzisiaj pełni ona, obok swej tradycyjnej funkcji, również – kulturotwórczą, i co szczególnie godne podkreślenia – integracyjną.

Podstawową dziedziną gospodarki karpackich Rusinów było rolnictwo. Ważnym działem pozostawała także hodowla. Trudną na ogół sytuację materialną starano się poprawić dochodami z zajęć pozarolniczych:

- produkcją mazi i dziegciu (np. Łosie, Bielanka),

- wytwarzaniem drewnianych przedmiotów użytkowych i pamiątkowych (Leszczyny, Nowica, Kunkowa),

- obróbką kamienia (Bartne, Przegonina),

- kowalstwem (Olszyny, Ropa),

- wikliniarstwem, płóciennictwem.

Fot. Archiwum muzem

Naczynia używane w gospodarstwie

Na całym terytorium etnicznym Łemkowszczyzny dominowało tradycyjne budownictwo drewniane, nierzadko wybielane lub malowane, przybierające szczególnie malownicze formy w cerkiewkach. 

W części mieszkalnej zagrody (chyży) zwracały na siebie uwagę:

- szeroki piec połączony z piekarnikiem i częścią grzewczą,

- stół,

- przyścienne ławy,

- malowane skrzynie,

- kołyska,

- przenośne łóżko,

- zimą kołowrotek lub warsztat tkacki, a przede wszystkim rząd wiszących ikon.

Fot. Archiwum muzeum

Łóżko i kołyska łemkowska

Najbardziej rzucającym się w oczy elementem kultury ludowej były barwne stroje. Ubiór ten nie był jednolity pod względem kroju, barwy i motywów dekoracyjnych, chociaż na całym obszarze Łemkowszczyzny występowały z reguły te same zasadnicze części.

Fot. Archiwum muzeum

Strój kobiecy

W ubiorze kobiecym –płócienna koszula (oplycza), spódnica (kabat), wełniany lub sukniany gorset ewentualnie kamizelka (łajbyk), chustka (facełyk), kurtka (hunia), a zimą krótki kożuszek, skórzane obuwie (kierpci) lub trzewiki (skirni).

W ubiorze męskim były to: lniana koszula (koszela), lniane i wełniane spodnie (nohawky, chołośni), kamizelka z sukna (łajbyk), kurtka z sukna (hunia), sukienny płaszcz (czuha), filcowy kapelusz (uhersky), skórzane obuwie (kierpci lub chodaky).

Codziennym zajęciom, życiu rodzinnemu towarzyszyły liczne obrzędy, zwyczaje, wierzenia i przesądy. Wywierały one przemożny wpływ na światopogląd Łemków, ich postawy wobec ludzi i przyrody.