2013-03-19 Losy dworów polskich

Dwór był nieodzownym elementem pejzażu polskiego od stuleci. Dwory były budowane w pobliżu wsi. Składały się z budynku mieszkalnego, budynków gospodarczych: obory, spichlerzy, stajni, lamusa, wozowni.  Nieodzownym elementem dworu był park i ogród tuż przy budynku mieszkalnym.

Jak wyglądały w okresie świetności i co z nich pozostało można było zobaczyć na wystawie „Zagłada dworów w województwie białostockim po roku 1939”, zorganizowanej w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. Matieriały udostępnił białostocki oddział Instytutu Pamięci Narodowej. 

Fot. Archiwum własne

Dwory polskie - fragment wystawy w ciechanowieckim muzeum

Każdy dwór spotkał ten sam los. Po wejściu Sowietów do Polski majątki zostały zniszczone i zdewastowane. Okres PRL-u dokończył dzieła zniszczenia. Tylko nieliczne się zachowały, choć popadły w ruinę.

Pokazanie losów niektórych z majątków uzmysławiają nam jak wielkiego spustoszenia dokonali Sowieci i władza ludowa.

Drozdowo – Dwór zamieniony na Muzeum Przyrody

Drozdowo (gm. Drozdowo, pow. Łomża), należące do Lutosławskich, dynamicznie rozwijało się już przed I wojną światową. Na terenie folwarku powstały mleczarnia i browar. Oprócz browaru działały tu: krochmalnia, młyn, tartak, gorzelnia i wiatrak.

Fot. Archiwum własne

Drozdowo - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Za udział w Powstaniu Styczniowym Marian i Józef Lutosławscy, właściciele majątku, zostali straceni przez bolszewików w 1918 r. Podczas działań wojennych 1920 r. Drozdowo zostało zdewastowane i zniszczone, po którym to ciosie już się nie podniosło.

W okresie międzywojennym Lutosławscy rozparcelowali swój majątek, a browar został zlicytowany przez Bank Rolny w 1937 r.

Do 1939 r. w rękach Marii Niklewiczowej z domu Lutosławskiej pozostał jedynie dwór i ok. 40 ha ziemi. Po jej śmierci w 1979 r. dwór został sprzedany skarbowi państwa, a w 1984 r. utworzono tu Muzeum Przyrody, zaś  Dwór Górny po wojennej zawierusze popadł stopniowo w ruinę i został rozebrany.

Wszystkie zabudowania dworskie w Wiktorzynie, związane z folwarkiem Drozdowo, zostały zniszczone a majątek skonfiskowany w 1944 r.

 
Żytoródź – Dwór zniszczony

Majątek Żytoródź liczył przed wojną ok. 160 ha ziemi. Należał do rodziny Kozłowskich. Część gruntów została sprzedana i rozparcelowana już w 1929 i 1930 r. Rodzina miała jednak jeszcze majątek Golnia w gminie Brzostowica.

Fot. Archiwum własne

Żyroródź - fragment wystawy w ciechanowieckim muzeum

Kiedy po wybuchu II wojny światowej na ziemie te weszli Sowieci, rodzina Witolda Kozłowskiego uciekła z majątku. Powrócili po ataku niemieckim na ZSRS i zarządzali swoim majątkiem do lata 1944 r. Po ponownym wkroczeniu Sowietów w majątku urządzono kołchoz.

Właściciele zostali usunięci z dworu, jednak z braku osób kompetentnych do prowadzenia gospodarstwa zatrzymano Witolda i Jolantę Kozłowskich, zobowiązując ich do pracy w kołchozie.

Po 1947 r. zezwolono rodzinie opuścić ZSRS i wyjechać do Polski. Dwór w Żytoródzi wraz z budynkami gospodarskimi został zdewastowany i zniszczony w okresie powojennego funkcjonowania majątku jako sowiecki kołchoz. 

Turośń Kościelna – dwór zniszczony

Turośń Kościelną (gm. Turośń Kościelna, pow. Białystok) o pow. 186 ha (w okresie największego rozkwitu pod rządami Ossolińskich w XIX w. majątek liczył ok. 1317 ha) przed wojną  zakupił na licytacji w Wileńskim Banku Ziemskim Józef Szrzedziński, dzierżawca majątku Józefin pod Brańskiem.

Szrzedzińscy zamieszkali w oficynie, gdyż nieremontowany dwór nie nadawał się już do zamieszkania. Został rozebrany w 1938 r.

Po wybuchu wojny i wkroczeniu Sowietów, właściciel Turośni Józef Szrzedziński został aresztowany i zesłany na Syberię. Rodzina ukrywała się w okolicach Turośni. W oficynie dworskiej, służącej za mieszkanie na czas budowy nowego dworu, od jesieni 1939 r. zamieszkali bezdomni, którzy w trakcie kilku lat doprowadzili do dewastacji i zniszczenia budynku do tego stopnia, że po wojnie przeznaczony został do rozbiórki.

Szepietowo Podleśnie – obecnie Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

Folwark Szepietowo Podleśne (gm. Szepietowo Podleśne, pow. Wysokie Mazowieckie) po 1920 r. stał się własnością Haliny Marii z Kierznowskich i jej męża profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie – Kazimierza Rogoyskiego.

Dzięki niemu dobra te należały do bardzo dobrze zagospodarowanych. Zabudowania folwarczne powstały w XIX w. Na ich terenie znajdowały się czworaki dla służby, budynek inwentarski ze spichlerzem na poddaszu, stodoła, szopa na narzędzia, kuźnia.

Za dom mieszkalny służyła drewniana, kryta gontem leśniczówka, którą z czasem powiększono poprzez dobudowanie obszernej przybudówki. Co roku w majątku były organizowane pokazy i wystawy rolnicze.

 
Rodzinny majątek został przejęty przez Sowietów, którzy urządzili w nim kołchoz warzywny. 

Po zakończonej wojnie, w 1945 r. majątek Szepietowo Podleśne został upaństwowiony. W chwili obecnej na terenie folwarku funkcjonuje Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego. Zachowały się zabudowania gospodarcze. 

Bobra Wielkie -  dwór znajduje się w Białostockim Muzeum Wsi

Obecnie jest to jeden z nielicznych na Podlasiu zachowanych dworów o cechach klasycystycznych. Mówi się, że nabrał cech pamiątki narodowej.

Majątek Bobra Wielkie, należący do rodziny Tomaszewskich, był bowiem miejscem spotkań osób z kręgów artystycznych i politycznych.

Fot. Archiwum własne

Dwór Bobra Wielkie - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Właściciele stworzyli niezwykłą atmosferę dworu polskiego. Było to miejsce, gdzie kultywowało się tradycje i obyczaje, szanowało Ojczyznę i drugiego człowieka.

W dworze - pięknie położonym z widokiem na dolinę Biebrzy - częstymi gośćmi byli m.in. historyk Tadeusz Korzon, pisarka Wanda Miłaszewska z mężem Stanisławem, fotograf Jan Bułhak.

Do dworu w Biebrze Wielkiej wybierał się prezydent Gabriel Narutowicz, lecz niestety zginął. Rodziny właścicieli: Roszkowscy i Tomaszewscy, przyjaźnili się m.in. z pisarką Elizą Orzeszkową, malarzem Janem Stanisławskim, pisarzem Jarosławem Iwaszkiewiczem, dyrektorem Polskiego Radia w Wilnie Witoldem Hulewiczem.

Po wejściu Sowietów w 1939 r. rodzeństwo Tadeusz i Jadwiga zbiegli na Litwę. Po powrocie dwór był w posiadaniu Niemca, Kocha. Tadeusz Tomaszewski został zarządcą we własnym majątku.

Po wojnie majątek przekształcono w PGR Bobra Wielka, a następnie włączono do PGR Makowlany. Od 1946 r. następował proces dewastacji dworu i założenia parkowego, a dawni właściciele nie mieli dostępu do posiadłości.

Budynek był użytkowany jako mieszkania pracownicze, schronisko młodzieżowe, a następnie został zamknięty na kilka lat.

W sierpniu 1984 r., decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, dwór został rozebrany i przeniesiony do Białostockiego Muzeum Wsi, gdzie stoi do dziś.

Nowodwory – pałac znajduje się w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu

Majątek Nowodwory- Dominików (gm. Ciechanowiec) należał do rodziny Starzeńskich.

Po wejściu oddziałów sowieckich czerwona kawaleria wyrżnęła szablami ok. 500 szt. owiec. Z pałacu w Nowodworach zostały wyniesione wszystkie meble, obrazy oraz licząca kilka tysięcy zabytkowych woluminów biblioteka, a następnie spalone przed pałacem. 

Fot. Archiwum własne

1.2. Nowodwory - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum  

3. Nowodwory - palmiarnia obecne wnętrze budynku   

W czasie sowieckich rządów na terenie majątku Dominików urządzone zostało lotnisko polowe. Gdy wybuchała wojna sowiecko-niemiecka, pałac w Nowodworach uległ zagładzie. Został polany ropą naftową i podpalony.

Pozostały tylko wypalone ruiny, które przetrwały w niezmienionym stanie do połowy lat 60-tych.

Dzięki Towarzystwu Miłośników Ciechanowca odbudowano pałac i ulokowano w nim Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.

Dwór Dzierzbia – zamieniony na Stację Hodowli Roślin

Majątek Dzierzbia (pow. Łomża) należał w okresie międzywojennym do Romana Lasockiego, który go rozbudował i unowocześnił.

Funkcjonowała w nim gorzelnia, zbudowano rekryfikatornię, działał tartak ze składowiskiem drewna budulcowego oraz stolarnia, wytwarzająca okna i drzwi.

Prowadzono także przemysłową hodowlę ryb. Majątek liczył 850 ha i przynosił rodzinie znaczne dochody.

Fot. Archiwum własne

Dzirzbia - fragment wystawy w ciechanowieckim muzeum

W skład majątku wchodziła cześć rezydencjonalna z murowanym dworem i parkiem oraz część gospodarcza i park. Dwór był skanalizowany, posiadał system centralnego ogrzewania oraz elektryczność z własnej elektrowni wodnej.

Do majątku prowadziła wysadzana lipami i kasztanowcami, brukowana aleja dojazdowa. Dwór w Dzierzbi odwiedzało wielu ciekawych ludzi, m.in. Zofia Kossak-Szatkowska, córka sławnego malarza Wojciecha Kossaka.

Po wejściu Rosjan majątek został rozgrabiony, we dworze został umieszczony skład amunicji. W czerwcu 1941 r. po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, wycofujące się oddziały sowieckie wysadziły w powietrze i spaliły dwór, budynki fabryczne i folwarczne.

W okresie okupacji niemieckiej w latach 1941-1944 pozostałościami majątku zarządzali Niemcy. Częściowo odbudowali budynki i wznowili produkcję rolną.

Po roku 1945 majątek przeszedł pod zarząd gospodarstwa państwowego. W momencie parcelacji 13 lutego 1945 r. dobra Dzierzbi liczyły 708 ha.

Na wyłączonych od parcelacji gruntach (ok. 80 ha z siedliskiem) działał PGR, który później zmienił nazwę na Stacja Hodowli Roślin w Stawiskach. Pozostałe tereny majątku zostały rozparcelowane wśród służby folwarcznej.

Dwór Jancewicze – zniszczony

Majątek Jancewicze (gm. Nurzec, pow. Siemiatycze) należał przed wojną do rodziny Jaczynowskich. Było tam ponad 800 ha bardzo urodzajnej ziemi, pięknych łąk i lasu. Właściciele prowadzili gospodarkę przede wszystkim hodowlaną.

Fot. Archiwum własne

Jancewicze - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Majątek był rozbudowywany przez kolejne pokolenia, aż do tragedii wojennej. Po wojnie Jaczynowskich, jak wszystkich byłych właścicieli majątków ziemskich, przez długie lata obowiązywał zakaz zbliżania się do ich dawnych siedzib.

Pierwszy po wojnie do Jancewicz pojechał Olgierd w roku 1968 i sfotografował ruinę domostwa. Zniszczenia powstałe w roku 1944, gdy na terenie posiadłości i samego dworu odbywała się walka oddziału sowieckiego z niemieckim, dopełniła późniejsza gospodarka PGR-owska.

Ruinę rozebrano w latach siedemdziesiątych XX wieku.

Dwór Janczewo – próby odzyskania zrujnowanego majątku

Majątek Janczewo (gm. Bożejewo, pow. Łomża) do świetności doprowadzili Kisielniccy – najwięksi właściciele ziemi łomżyńskiej. Dawny drewniany dwór zastąpili murowaną oficyną.

W majątku,  obejmującym ponad 700 ha gruntów, został wybudowany  młyn wodny na rzece Łojewek oraz gorzelnia. Kisielniccy odsprzedali Janczewo rodzinie Sasinowskich.

Majątek zaczął popadać w długi, a zniszczenia z okresu I wojny światowej, w szczególności młyna i gorzelni – głównych źródeł dochodu, zmusiły Sasinowskich do parcelacji i stopniowej sprzedaży.

Od 1928 r. część ziemi kupili dotychczasowi dzierżawcy Janczewa – Aleksandara i Rozallia Ramotowscy, wywodzących się z drobnej szlachty.

Podczas okupacji sowieckiej stacjonujące wojska zdewastowały część zabudowań oraz wycięto częściowo park dworski. Pod okupacją niemiecką rodzina mogła ponownie wrócić do Janczewa.

W wyniku reformy PKWN odstąpiono od parcelacji Janczewa, które nie posiadało 50 ha gruntów ornych.

Przejęty przez państwo dwór został zamieniony w mieszkania robotników rolnych utworzonego tu PGR-u i ostatecznie doprowadzony do ruiny. Większość murowanych budynków gospodarczych oraz parkan dworski zostały rozebrane na budulec.

Fot. Archiwum własne

Janczewo - dwór stan obecny - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Po 1989 r. rodzina Ramotowskich przez lata bezskutecznie próbowała odzyskać bezprawnie (nawet w obliczu reformy rolnej) zajęty majątek. Jednak widząc jak niszczeje dwór i jaki koniec miałby nastąpić w ciągu najbliższych lat, zdecydowano się odkupić swój majątek – całe założenia parkowe wraz z ruiną od skarbu państwa.

Obecnie dwór w Janczewie jest odrestaurowany, a wycięty w czasach okupacji sowieckiej i powojennego PGR park założono od podstaw zasadzając nowe drzewa.

Dwór w Janczewie (podobnie jak dwór w Łosośnej) jest jednym z nielicznych przykładów determinacji, z jaką rodzina byłych właścicieli próbuje skutecznie odzyskać swoje mienie.

Majątek Jeziorko – dwór zniszczony

Majątek Jeziorko (gm. Drozdowo, pow. Łomża) należał przed wojną do rodziny Schirmerów, którzy zajęli się odbudowywaniem majątku po zniszczeniach wojennych 1920 r.

Wokół dworu założyli park krajobrazowy. Pod okupacją sowiecką ziemie dworskie zostały częściowo rozparcelowane, dwór i zabudowania zniszczone i zdewastowane przez stacjonujące wojska, a las w dużej mierze wycięty.

W trakcie okupacji niemieckiej ziemie folwarczne ponownie zostały skupione.

Latem 1944 r. dwór znalazł się na linii frontu, a umieszczony w nim szpital został spalony. W momencie parcelacji majątku poza spalonym dworem i gorzelnią, zachowała się w dobrym stanie część budynków gospodarczych i mieszkalnych: dom rządcy, stodoła, spichrz, magazyny spirytusu, cztery czworaki.

W wyniku postępującej dewastacji wszystkie budynki zostały stopniowo rozebrane. Na terenie dawnego majątku Jeziorko wybudowano szkołę, a jedynym śladem po dworskim założeniu jest zarośnięty staw i fundamenty budynku rektyfikatorni.

Majątek Kisielnica – pozostał spichlerz i rządcówka

Majątek Kisielnica (gm. Rogienice, pow. Łomża) należał do rodziny Kisielnickich. Przed wojną, aby utrzymać rentowność majątku, m.in. uruchomiono produkcję wyrobów cukierniczych, założono sady owocowe, dwuhektarową plantację róż, prowadzono szkołę sadzonek.

Niestety z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej, pod koniec lat trzydziestych XX wieku majątek był tak mocno zadłużony w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, iż funkcjonował nad nim zarząd ustanowiony przez bank.

Założenie rezydencjonalno-gospodarcze dóbr Kisielnica składało się z dworu oraz części gospodarczej, Klasycystyczny, obszerny, murowany dwór w Kisielnicy, powstał najprawdopodobniej na przełomie XIX i XX wieku. Położony był na wzniesieniu. Prowadziła do niego brukowana, wysadzana lipami aleja dojazdowa, kończąca się rozległym dziedzińcem.

Budynek był otoczony przez park, ogród oraz dwa stawy. W zachodniej części parku znajdowała się figura Matki Boskiej. Część mieszkalną od gospodarczej oddzielał szpaler drzew różnych gatunków, zaś wzdłuż budynków gospodarczych został usytuowany sad owocowy, a za nim plantacja róż.

Na skraju parku znajdowała się oficyna, a naprzeciwko niej rządcówka. W części gospodarczej wybudowana została gorzelnia, funkcjonowały też cegielnia i młyn.

Po I wojnie światowej w majątku powstała Fabryczka Przetworów Owocowych i Cukrów „Kisielnica” B. Kisielnicki i spółka, produkująca m.in. cukierki.

W części gospodarczej były usytuowane także: stodoła, spichlerz, kuźnia, magazyn, wozownia, cieplarnia, stajnia, obora. Budynki mieszkalne dla służby folwarcznej znajdowały się poza zabudowaniami majątku, przy prowadzącej do majątku drodze.

Wszystkie budynki znajdujące się na terenie folwarku wybudowane były z cegły i kamienia, kryte dachówką , za wyjątkiem rządcówki, krytej gontem.

Po wojnie majtek obejmujący 366 ha został rozparcelowany, zaś resztówkę o wielkości 42 ha przejął PGR. Stan dworu zaraz po wojnie określono jako średni, jednak nie podjęto żadnych prac, by obiekt utrzymać i większość zabudowań dworskich, łącznie z dworem ulegała dewastacji.

Do chwili obecnej dotrwał jedynie spichrz i przebudowana rządcówka.

Majątek Korzeniste – dwór rozebrany

Majątek Korzeniste (gm. Mały Płock pow. Łomża) było częścią dóbr rodziny Kisielnickich. Murowany dwór alkierzowy w Korzenistem był najstarszym budynkiem tego typu na terenie Ziemi Łomżyńskiej. Wybudowany został na niewielkim wzniesieniu w stylu barokowym na początku XVII wieku.

Dwukrotnie był przebudowywany. Został unowocześniony: skanalizowany, zelektryfikowany (dostarczany prąd pochodził z młyna wodnego). W piwnicach budynku znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, sanitariaty, i pokoje dla służby.

Fot. Archiwum własne

Korzeniste - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Dwór otoczony był parkiem, a przed wejściem znajdował się półkolisty klomb.

W skład majątku wchodził również obszerny folwark z budynkami przemysłowymi: gorzelnią, browarem. Na terenie majątku wydobywane były pokłady torfu i wapnia, działała cegielnia.

Latem 1915 r. bardzo bogate wyposażenie dworu zostało rozkradzione  podczas pobytu we dworze sztabu niemieckiej armii, następnie tereny te, w 1920 r. zajęte zostały przez wojska bolszewickie.

Wybuch II wojny światowej rozpoczął okres zagłady dworu. W 1939 r. Sowieci zamienili budynek na skład amunicji. W 1941 r. po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki, wycofujące się oddziały Armii Czerwonej wysadziły dwór w powietrze.

Po zakończonej wojnie na terenie majątku założono Stację Hodowli Roślin, a ruiny dworu zostały całkowicie rozebrane.

Dwór w Łosośnej Małej – zrujnowany dwór został odzyskany

Dwór w Łosośnej Małej (gm. Kuźnica, pow. Sokółka) jest jednym z nielicznych zachowanych modrzewiowych dworów, okolonym założeniem ogrodowo-parkowym. Wybudowany został w latach 1720-22 przez Zygmunta Bouffała. 

Gdy był w rękach rosyjskiej rodziny Sutinów, został przebudowany na dworek w stylu rosyjskiej daczy i nazwany Wsiebowodówką. W 1902 r. majątek od Sytinów odkupili Syrokomla-Bilminowie. W latach dwudziestych XX w.  przeprowadzili gruntowny remont dworu, przywracając mu pierwotny wygląd.

Fot. Archiwum własne

Dwór w Łosośnej Małej - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

Ostatnim właścicielem majątku przed II wojną światową był major Stanisław Bilmin. Po wojnie majątek rozparcelowano. Do 1957 r. PGR kwaterował w budynku swoich pracowników. W latach 1960-64 przeprowadzono gruntowny remont dworu i urządzono stanicę PTTK.

Wiktoria Bilminowa zamieszkała w części dworu. Bilminowie formalnie odzyskali zrujnowany dwór w 1994 roku.

Dwór Klejwy – przejęty przez Agencję Mienia Rolnego Skarbu Państwa

Majątek Klejwy (gm. Sejny, pow. Sejny) należały przed wojną do rodziny Borewiczów. W skład majątku wchodziła część rezydencjonalna z murowanym dworem (dawną oficyną i parkiem).

Fot. Archiwum własne

Dwór Klejwy - stan obecny - fragment ekspozycji w ciechanowieckim muzeum

 W momencie przejęcia przez państwo na majątek Klejwy składało się 336 ha gruntów, 15 jezior i 20 ha lasu, pięć budynków mieszkalnych, dwanaście gospodarczych, magazyn, piwnica, dwa chlewy, lodownia, trzy obory, plewnik, kuźnia.

Do lat osiemdziesiątych dotrwał również drewniany, piętrowy lamus. Od 1990 r. Klejwy zostały przejęte przez Agencję Mienia Rolnego Skarbu Państwa, zaś Borewiczowie pojawiają się jako letnicy. 

Zobacz też:

Zagłada ziemiaństwa http://wiano.eu/article/2098

Rostworowscy  http://wiano.eu/article/1427