2015-10-17 Strój spiski orawski

Sporą część wystawy „Słowacy – historia i kultura” w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie jest poświęcona odświętnym strojom regionalnym: spiskiemu i orawskiemu, zachwycającym bogactwem barw i faktur, ale są też tam ubogie stroje chłopskie.

Autorzy wystawy chcieli zwrócić uwagę na panującą dawniej w tamtym regionie biedę, ale też pokazać zaradność mieszkającej tam ludności. Stąd znalazły się na wystawie łatane, lniane spodnie i koszule, ręcznie szyta bielizna czy buty wykonane z pasa transmisyjnego.

Fot. Archiwum własne

Strój spiski

Stroje spiskie

Stroje spiskie były szyte z materiałów miejscowych i powszechnie dostępnych: płótna lnianego tkanego w domowych warsztatach, sukna produkowanego w licznych foluszach (miejscach, gdzie filcowano tkaninę) oraz skór zwierząt hodowlanych.

Do końca XIX w. do stroju męskiego kupowano jedynie kapelusz, spinkę i pas. Kobiety starały się kupować na odświętne stroje fabryczne materiały na spódnice, suknie i zapaski. Zaopatrywały się też w dodatki do strojów – wstążki, taśmy, nici bawełniane, korale itp.

W początkach XX w. w ubiorach spiskich zaczęły szybko rozpowszechniać się materiały fabryczne, następowały zmiany w kroju strojów, zmieniło się obuwie i nakrycia głowy.

Spiski strój kobiecy składał się z koszuli, gorsetu (kabatek, lejbik), spódnicy i zapaski. Na ramiona kobiety zarzucały rańtuchy, w zimie nosiły kożuchy. Nakryciem głowy mężatek były czepki i chustki.

Najczęściej noszoną biżuterią były szklane korale dyntki, ważnym dodatkiem do ubiory były barwne wstążki zwane sznurkami. Kobiece kierpce, które noszono zanim rozpowszechniły się buty z chlewkami, nie różniły się od męskich.

Obecnie stroje spiskie można zobaczyć podczas imprez folklorystycznych, na których występują zespoły regionalne. W stroje ubierają się także uczestnicy uroczystości związanych z obrzędami dorocznymi (Wielkanoc, Boże Ciało, odpusty) i rodzinnymi (wesele, bierzmowanie).

Lokalne stowarzyszenia podejmują działania odrodzenia stroju jako ważnego elementu spiskiej kultury i tożsamości.

Fot. Archiwum własne

1. Czepek spiski

2. Chusta spiska

3.4 Kożuchy z Nowej Białej  

Strój z miejscowości Nowa Biała

Strój ludowy noszony w Nowej Białej stanowi odmianę ubioru trybskiego – charakteryzuje się odrębnym stylem zdobnictwa.

Spódnice w stroju kobiecym zwane kanafoskami były tkane na krosnach w domu przy użyciu czerwonej, fabrycznej, bawełnianej przędzy jako wątku.

W odpowiednich odstępach były wrabiane paski. Do wrabiania pasków używano nici białych, czarnych i niebieskich. Spódnice szyto także z jednobarwnego atłasu lub jedwabiu z przyszywanym gorsetem z tego samego materiału.

Najczęściej były w kolorze beżowym, zielonym lub fioletowym. W późniejszym okresie zaczęto szyć spódnice z barwnego, kwiecistego tybetu.

Gorsety – najstarsze były wykonane z czerwonego fabrycznego sukna, obszyte złotą lub zieloną tasiemką. Z przodu sznurowane czerwoną wstążką. W późniejszym okresie zaczęto szyć gorsety barsionowe, które szywano z kanafoską. Najczęściej szyte były z materiału w kolorze ciemnej zieleni lub czarnym.

Gorsety były też zdobione naszywanymi cekinami w kolorach ciemnej czerwieni, niebieskim lub zielonym. Najnowszym typem jest gorset uszyty z materiału tybetowego lub kaszmirowego.

Najstarsze koszule były uszyte z płótna lnianego tkanego w domach. Miały długie rękawy z wrobionym, utkanym czerwonym pasem. Przy szyi zamiast kołnierza była stójka haftowana czerwonymi nićmi, a rozcięcie pod szyją zapinane było na guzik lub wiązne na sznurek.

Rękaw był zakończony obszywką z czerwonego, tkanego płótna zapinaną na guzik. Nowsze koszule szyte były również z płótna, ale bez czerwonego pasa na rękawach. Zakończenie rękawa zdobiono białym haftem lub haftowaną koronką.

Na spódnice kobiety zakładały zapaskę. W zimie nosiły kożuchy w kolorze białym. Szyto je z wyprawionych skór owczych z długim włosiem, miały wszyte po bokach kliny. Brzegi kożucha, dół i przody były obszyte na przemian białą i czarną kozią skórą, a kołnierze – skórą młodego lisa.

Kożuch nie posiadał kieszeni, a zamiast nich – nacięcie w boku, często bogato zdobione, w które wkładano ręce podczas zimy. Na bokach, przedzie i u dołu były naszywane aplikacje z białego safianu. Często wyszywano motyw tulipanu.

Latem kobiety i dziewczęta nosiły kierpce. Nogę okręcano onucą i owijano rzemykami zapinanymi na sprzączkę. W latach 20. weszły w użycie wysokie buty. Górna część cholewy w kolorze czerwonym.

W stroju męskim portki były uszyte z samodziałowego sukna. Ozdobione były ornamentem przypominającym kwiatek i gałązkę. W późniejszym okresie pojawiły się cifry, wykonane ze sznurków, skręconych z granatowej i czerwonej włóczki. Są to naszycia pętlicowe, podobne jak ozdoby na spodniach węgierskiego wojska.

Charakterystyczne dla Nowej Białej jest to, że powyższe zdobienie składa się z pięciu sznurków, gdy w sąsiednich miejscowościach – z trzech. Ten typ zdobienia przetrwał od początku swego istnienia w niezmienionej formie.

Koszula była uszyta z płótna tkanego w domu. Wokół szyi koszula była zakończona małą stójką ze sznurkami, które służyły jako wiązanie rozcięcia.

Kamizelka – lajbik uszyty z sukna tzw. z zielonej jangliji. Haft jest wykonany ściegiem łańcuszkowym. Jest dwukolorowy z czerwonej i żółtej włóczki z motywami roślinnymi. Brzegi lajbika również są ozdobione ściegiem łańcuszkowym.

Kapelusz był wykonany z czarnego filcu, ma szerokie rodno, po bokach wiwijane do góry.

Mężczyźni tak jak kobiety zakładali na nogi kierpce.

Fot. Archiwum własne

2. strój męski z miejscowości Nowej Białej

3. strój orawski z tkaniny tybetowej, kobiecy  

4. Strój orawski, męski  

1.2. Haft ze stroju orawskiego, męskiego  

Strój orawski

Strój orawski posiada pewne podobieństwa do stroju podhalańskiego, żywieckiego, spiskiego oraz słowackiego, a także węgierskiego.

Orawski strój należy do bardzo zróżnicowanych i bogatych, innych dla poszczególnych wsi, wieku i stanu oraz zamożności.

Kobiety zakładały lniane spódnice - zwane sukniami - obficie sfałdowane i długie sięgające do samej ziemi. Starsze były niebarwione a nowsze ciemne drukowano w drobny, badzo delikatny biały wzór. Pod spódnice ubierano spodnik – rodzaj halki. Kobieta była odziana starannie od stóp do głowy.

Fot. Archiwum własne

1. Strój spiski

2. Strój z miejscowości Nowa Biała

W latach dwudziestych XX wieku wyszło z mody ciemne długie odzienie, a pojawiły się barwne kwieciste tybety, czyli cienkie fabryczne wełnianki.

Spódnice sięgnęły już tylko do połowy łydki, były szyte z mniejszej ilości szerzyn – nie były więc takie szerokie. Górą ubierano serdak zwany prucnikiem, uszyty z tego samego kwiecistego materiału zapinanego środkiem, nadal, na białe guziki.

W takim stroju pokazuje się pierwszy Zespół Regionalny Orawy założony w Lipnicy Wielkiej przez małżeństwo Józefinę i Emila Mików.

Mężczyźni zakładali koszulę z lnianego płótna samodziałowego, na którą wkładali kamizelkę nazywaną prucnikiem lub pruclikiem, zapinaną na białe parcelowane lub srebrne guziki. Nowsze kamizelki były już dłuższe, zdobione na przodach, kołnierzu i oszewkach rękawa drobnym haftem. 

Były to koszule o skomplikowanym kroju typu przyramkowego.

Spodnie szyto z sukna domowej roboty, a następnie z wysoko gatunkowego, fabrycznego.

Zdobienia portek różniły się w poszczególnych miejscowościach regionu. Parzenice orawskie – odwzorowane z mundurów wojska węgierskiego – w formie pętlicowych ozdób były naszywane z czarnej, wełnianej taśmy.

Na spodnie zapinano szeroki pas trzy lub czteroklamrowy, zdobiony tłoczonym ornamentem geometrycznym. Na nogi zakładano kierpce, ale także wysokie buty z charakterystyczną harmonijką.

W zimie noszono cuchy, przypominające kurtę, wykonane z grubego sukna, ozdabiane naszytym czarnym paskiem. Gunie z sukna wełnianego lub skóry – bogato haftowane, droższe od cuch, noszono wyłącznie w czasie większych uroczystości.

Słowacy jako mniejszość narodowa, zamieszkują w Polsce północne części Spisza i Orawy, a ich udział w ogóle mieszkańców jest największy w gminach Nowy Targ, Bukowina Tatrzańska, Łapsze Niżne oraz Jabłonka. 

Zobacz też:

Słowacy na Orawie

Stroje ludowe

Muzea i skanseny\szreniawa\muzeum rolnictwa