2016-05-17 Makatki kuchenne

Gminne Centrum Kultury w Drelowie rozpoczęło organizację wystaw z cyklu „Mamo, Tato, nie pal!!!”. W ten sposób pragnie ocalić od zapomnienia przedmioty powszechnego użytku minionych pokoleń.

Jako pierwsza została zorganizowana wystawa poświęcona makatce kuchennej.

Ten przewrotny tytuł „Mamo,Tato – nie pal!!! – sugerujący walkę z nałogiem, ma przestrzec przed bezmyślnym niszczeniem spuścizny minionych pokoleń. 

Dzięki uprzejmości mieszkańców gminy Drelów i z poza powiatu bialskiego, przechowujących wyroby ręczne mam i babć, udało się zgromadzić 35 makatek kuchennych pochodzących z lat 50’ – 80’, wśród których znalazło się również kilka wykonanych współcześnie.

Fot. Archiwum GCK Drelów

Makatki, sprzęt i meble minionych czasów - fragment wystawy

Większość wyrobów zdobiących wystawę, ma liczne ślady użytkowania, świadczące o tym, że służyły ich twórcom przez długie lata i były jednym z podstawowych elementów wystroju wnętrza.

Organizatorzy wystawy podzielili makatki na cztery kategorie:

- tzw. „kucharki” zdobiące elementy wyposażenia kuchni i wychwalające zalety dobrej gospodyni,

- „kranowe” – informujące o miejscach związanych z higieną,

- religijne 

- oraz ukazujące scenki rodzajowe i  wartości, którymi kierowali się mieszkańcy domostwa.

Fot. Archiwum GCK Drelów 

Makatki tzw. kucharki

Na wystawie zostały zgromadzone równiez drewniane sprzęty kuchenne, szafki łazienkowe, zabawki i akcesoria codziennego użytku.

Makatki pojawiły się na ziemiach polskich pod koniec XIX wieku. Moda przywędrowała najprawdopodobniej z Niemiec i Holandii i początkowo zawojowała domy mieszczańskie. Wkrótce makatki zaczęły również zdobić domy robotnicze, a następnie trafiły pod wiejskie strzechy.

Makatki można było spotkać także w domach żydowskich.

Poza Polską makatki występowały także w innych krajach Europy m.in. na Litwie, Łotwie, Węgrzech, Białorusi, Ukrainie, w Rosji, Austrii, Anglii, Szwecji, Bułgarii, Macedonii, Serbii, czy wreszcie na Słowacji, w Czechach i we Francji. 

Ozdoby te rozpowszechniły się po I wojnie światowej, a ich tworzenie trwało niekiedy aż do lat osiemdziesiątych XX wieku. Największą popularność zyskały w latach 60’. Tak mocno cieszyły się uznaniem, że rozwinął się makatkowy handel. 

Na targach, jarmarkach i bazarach, od wędrujących handlarzy, a także w sklepach z włókienniczą oraz pasmanteryjną galanterią można było kupić  płótno z nakreślonym wzorem. Istniały specjalne zakłady projektujące i produkujące te półprodukty makatkowe –  taśmowa niekiedy działalność powodowała, że wiele identycznych lub zbliżonych motywów pojawiło się w rożnych krajach Europy.

Pierwsze makatki malowano farbami olejnymi. Wzorowane były na obrazach i ozdobach wiszących w domach ludzi zamożnych. Dopiero później pojawiły się makatki wyszywane. Robiono je ze wszystkiego, co akurat było pod ręką: z nitek, wełenek, lancety.

Fot. Archiwum GCK Drelów

Makatki tzw. kranowe

Najczęściej spotykane makatki to tzw. „kucharki”, zwykle prostokątne bądź kwadratowe tkaniny różnej wielkości (przeważnie jednak ok. 50 x 70 cm), wykonane z białego płótna lub lnu, z naniesionym za pomocą haftu albo druku przedstawieniem.

Początkowo do haftu używano nici niebieskich, później dołączył kolor zielony i czerwony, następnie używano nici wielobarwnych.

Makatki wieszano przede wszystkim w kuchniach – nad stołem, przy szafkach na naczynia, nad umywalkami czy kranami. Dekoracje z własnoręcznie stworzonych makatek świadczyły jak najlepiej o zaradności i pracowitości gospodyni.

Fot. Archiwum GCK Drelów

Makatki religijne

Makatka miała zdobić izbę i chronić domowników przed chłodem ścian oraz czynić domostwo schludnym i przytulnym.

Obraz na makatce składa się z trzech elementów – rysunku, tekstu oraz otaczającej całość bordiury. 

Motywy makatkowych przedstawień to rodzajowe scenki z życia codziennego. Widzimy na nich gospodynie nakrywające do stołu, kucharzy i kuchareczki, kominiarzy, żołnierzy. Pojawiają się bawiące się dzieci i zwierzęta. To również kompozycje kwiatowe, jak i owoce na stołach i paterach.

Inne przedstawienia to motywy holenderskie – wiatraki, dziecięce postaci w charakterystycznych czepcach i drewniakach, czy motywy japońskie.

Częstym tematem są również motywy bajkowe – krasnale, Czerwony Kapturek z wilkiem, Jaś i Małgosia.

Wśród motywów religijnych, mniej popularnych w Polsce, pojawiają się Jezus, anioły, Anioł Stróż, czy Święta Rodzina. Obrazkowy świat zaklęty w makatkach pokazywał schematycznie potraktowane i godne naśladowania wzorce.

Wzory makatkowe były przekazywane w szkołach, wymieniane między gospodyniami, kopiowane na kalkach. Szablony z wzorami wychodziły również przed wojną w czasopiśmie „Bluszcz” (1865-1939), później również w „Nowej wsi”.

Fot. Archiwum GCK Drelów

Makatki zawierające scenki rodzajowe

Istotnym elementem makatki jest tekst – najczęściej to podpis pod rysunkiem, zwykle dwuwiersz, który wzmacnia jego przekaz.

Makatkowe napisy mają niezwykle dydaktyczny i wychowawczy charakter. Są to często przysłowia, złote myśli, życzenia czy modlitwy.

Tematyka haseł dotyczy m. in.

- charakterystyki gospodyni domowej („Młoda kuchareczka zwinna jak laleczka”),

- uczuć i emocji („Czy mnie kochasz, powiedz szczerze, Twoim słowom ja uwierzę”),

- ogniska domowego („Gdzie miłość i zgoda panuje tam szczęście swe gniazdo buduje”),

- wiary i Boga („Boże, błogosław dom nasz”)

- czy ogólnych mądrości życiowych (Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej”).

- Często pojawiają się hasła mówiące o czystości i schludności  („Świeża woda zdrowia doda”).

W latach 70-tych XX w. pojawiły się makatki drukowane. Stanowiły one produkcję fabryczną i są pozbawione regionalnego charakteru.

Ich kompozycja była wzorowana na makatkach haftowanych. Te makatki także były świadectwem estetyki oraz warunków społecznych swoich czasów. Na obrazkach pojawiały się bardziej nowoczesne meble, a nawet krany z bieżącą wodą czy radio.

Informacje o makatkach na podstawie „Bóg, miłość, rodzina – europejskie makatki kuchenne. Kicz czy sztuka?”  - publikacja wydana przez Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu i Muzeum Podlaskie w Białymstoku.

Zobacz też:

Haftowanie makatki

Słodka gadka szmatka

Makatka ludowa

Makatki ludowe

Sztuka ludowa\haft ludowy\makatki ludowe

Ośrodki kultury\Drelów\GCK