2016-05-20 Strój cieszyński

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój cieszyński. Strój zwany najpowszechniej cieszyńskim, ale także wałaskim, niekiedy śląskim do końca XVIII w. noszono głównie w mieście Cieszynie.

Początek XIX w. przyniósł zanik ubioru męskiego, za to kobiecy zaczął być  przywdziewany przez mieszkanki rolniczych terenów Śląska Cieszyńskiego.

Przełom XIX i XX w. to czas dalszej ekspansji tego stroju na obszar  Beskidu Śląskiego, gdzie szczególnie chętnie nosiły go kobiety w Wiśle i jej okolicach. Ubiór ten miał wiele cech wspólnych z  odzieżą epoki renesansu, której używali mieszczanie i przedstawiciele warstw elitarnych w Europie Środkowej.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy  

        
Panny nosiły głowę odkrytą, a włosy splatały w jeden warkocz. Mężatki   obowiązkowo przywdziewały koronkowy czepek, na którym wiązały jedwabną chustkę.

Czepek zakładano tak, że jego przednia część (widoczna po zawiązaniu chustki na karku lub pod brodą), a  wykonana  z koronki klockowej lub szydełkowej, przysłaniała i okalała ściśle czoło powyżej linii brwi.  

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Panna w stroju cieszyńskim, pocztówka.
2.Mężatka w stroju cieszyńskim, pocztówka, lata 20.XX w.

Koszula tzw. kabotek
 

Była krótka sięgała zaledwie do pasa. Szyto ją z cienkiego batystu, miała krój poncho i krótkie (sięgające przed łokieć) bufiaste rękawy. 

Jej wykończenie przy szyi i rękawach stanowiła wąska oszewka. Niekiedy do przodu kabotka był przyszyty, zwisający luźno, rodzaj żabotu. 

Koszule te najczęściej zdobiły wykonane białą nitką hafty angielskie i atłaskowe.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta wiejska z pod Cieszyna, lata osiemdziesiąte XIX w. pocztówka

Suknia

Składała się z szerokiej, długiej, wełnianej spódnicy i stanika tzw. żywotka usztywnionego tekturą, szytego najczęściej z czarnego lub  bordowego aksamitu.

To właśnie żywotek był największą ozdobą sukni, jego przody, brzegi ramiączek i plecy obszywano taśmą z nici metalowych. Naszycie to było szczególnie skomplikowane na plecach, taśma dzieliła  je na 4 pola, które zdobił dodatkowo haft zawsze o motywach kwiatowych.

Pierwotnie wykonywano go złotą lub srebrną metalową nitką, w początkach XX wieku coraz częściej nićmi kolorowymi.

Pierwotnie żywotek sznurowano na piersiach przeciągając srebrny łańcuszek przez oczka metalowych zapinek tzw. hoczków, z czasem pełniły one wyłącznie rolę ozdoby.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova 
1. Dziewczęta w stroju cieszyńskim, pocztówka.

2. Przód sukni, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova.

Zapaska

 
Miała tę samą długość co i suknia, szyta była z dwóch kawałków jedwabnej tkaniny, dzięki czemu miała szerokość ok. 140 cm.

Jej górna część  nie była wszywana w pasek, tylko po ułożeniu  w dwustronne zakładki (kontrafałdy) podszywana tasiemką, której końce służyły także do wiązania zapaski w pasie.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Cieszynianka, pocztówka, lata 20.XX w.

Kaftan

Był noszony zimą i w dni chłodne najczęściej przez starsze kobiety. Szyto go z ciemnych sukien dobrego gatunku, podszywano wełnianą fabryczną tkaniną.

Miał  długie rękawy z bufką i mankietami, które  niekiedy obszywano aksamitem w tym samym kolorze co i kaftan.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Ślązaczki z Zielonego Śląska, „Bluszcz” 1935 r.

Biżuteria i wstążka

Ważnym elementem stroju cieszyńskiego była biżuteria. Wykonywano ją techniką odlewania lub filigranową, ze srebra lub metali go naśladujących, ozdoby wykonywane techniką filigranu były dodatkowo pozłacane. 

W skład kompletu noszonego przez zamożną kobietę, niezależnie od jej stanu cywilnego, wchodziły: spinka (służyła do spinania kabotka pod szyją), orpant  (rodzaj naszyjnika mocowanego pomiędzy ramiączkami żywotka), zapinki (hoczki) przyszywane do przodów żywotka oraz najkosztowniejszy i najkrócej noszony element biżuterii - pas.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Typ Ślązaczki  z okolic Cieszyna, 1893 (pod szyją spinka, orpant pomiędzy ramiączkami żywotka, pas).

2. Ślązaczka z Wisły w pow. cieszyńskim. Fot. M. Gładysz

„Geograficzne zróżnicowanie odzieży ludowej w Polsce”, K. Moszyński, Kalendarz Ilustrowanego Kuryera Codziennego, 1938 (pas wykonany techniką filigranową)

3. Pas cieszyński, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova.

4. Mężatka w stroju cieszyńskim, pocztówka, ok. 1910 r.

5. Para hoczków wykonanych techniką filigranową, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova

6. Para hoczków wykonanych techniką odlewania, fot. Elżbieta Piskorz-Branekova

Wstążka

W początkach XX wieku miejsce pasa zajęła jedwabna wstążka, która  wywiązana w sutą kokardę opasywała talię. 

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Ślązaczka , fot. Ed. Feitzinger, Cieszyn, 1925, pocztówka.

2. Cieszyniacy, pocztówka, ok. 1910 r.

STRÓJ MĘSKI
    
Był niezbyt efektowny. Podobne ubranie z lokalnymi odmianami nosili  mieszczanie na  terenach środkowej i zachodniej Europy.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Dziewczyna, mężczyzna i mężatka w stroju cieszyńskim, Franciszek Kalivoda, litografia, koniec XIX w.

Na strój męski składał się: kapelusz, koszula z cienkiego lnianego płótna, prosty kaftan lub kamizelka, peleryna (tego typu jaką powszechnie noszono w okresie romantyzmu), spodnie i buty, najczęściej z cholewami.

Czarny kapelusz miał wąską, zwężającą się u góry główkę o kształcie ściętego stożka i bardzo szerokie rondo.

Wszystkie elementy stroju, oprócz koszuli szyto z dobrego gatunkowo sukna w kolorze granatowym lub czarnym.

Podstawowym  elementem zdobniczym tego stroju były błyszczące, metalowe, często srebrne, przyszyte w jednym lub dwóch rzędach   guziki przy kaftanie i kamizelce. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty cieszyńskie

Hafty na Śląsku

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Biżuteria ludowa