2016-11-15 Strój kołbielski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA HAFTU. Strój zwany kołbielskim był noszony na Mazowszu, na prawym brzegu Wisły, w dorzeczu jej prawobrzeżnego dopływu Świdra. Najdłużej zachował się on w okolicach miejscowości Kołbiel i jej zawdzięcza swoją nazwę.

Były to tereny o gruntach nie sprzyjających rolnictwu, ale korzystnych dla istnienia łąk i pastwisk. Te uwarunkowania glebowe w sposób bezpośredni wpłynęły na rozwój tkactwa i spowodowały, że noszony tam strój prawie w całości był szyty z wełnianych tkanin samodziałowych.

Mężczyźni nosili go do I wojny światowej. Kobiety pewnych jego elementów, głównie zapasek i spódnic używały często jeszcze w latach 60. XX w.   

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy
  
Mężatki nosiły najczęściej dwa rodzaje tiulowych czepków. Młodsze używały tzw. stawianych, których główka lekko odstawała od głowy. Jej powierzchnia była ozdabiana haftem, a pomiędzy  zdobiące je karbowane obszycia (riuszki)  wszywano ozdóbki z kolorowej jedwabnej wstążeczki.

Kobiety starsze nosiły czepek tzw. po chustce, który w formie opaski lub całkowicie przysłaniała chustka. Jego powierzchni nie zdobił haft, a okalające twarz karbowane obszycie (riuszka) było pozbawione ozdób. 

Panny osłaniały głowę głównie w dni chłodne, tak jak mężatki. Nosiły wełniane chustki z frędzlami, wiązane na karku lub pod brodę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czepek tzw. stawiany

2. Kobiety ze wsi Władzin, p. Mińsk Mazowiecki (w tzw. czepkach po chustce ), fot. J. Manugiewicz, Wiedza o Polsce,  t.III, Etnografia Polski, Warszawa, str.257.

3. Dziewczęta ze wsi Władzin, p. Mińsk Mazowiecki (w chustkach tybetowych), fot. J. Manugiewicz, Wiedza o Polsce, t.III, Etnografia Polski, Warszawa, str.257.

4. Chustka tybetowa

Koszula

Najpowszechniej używano koszul o kroju przyramkowym, z samodziałowego płótna lnianego. Były one długie,  na piersiach miały  głębokie rozcięcie, wokół szyi niezbyt szeroki stojący kołnierzyk lub stójkę, a przy dłoniach raczej wąskie mankiety ozdobione haftem.

Ponadto przystrajano je koronką szydełkową, którą obrabiano mankiety i kołnierzyk. Często przy koszulach świątecznych kołnierzyk oraz mankiety robiono z fabrycznego płótna bawełnianego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca ozdobiona haftem na mankietach i koronką szydełkową na kołnierzyku

Spódnice + Zapaski

Wykonywano z wełnianych samodziałów pasiastych, spódnice sporadycznie z gładkich. Na spódnice przeznaczano płat tkaniny o szer. ok. 70 cm, dł. ok. 280 cm. Jeśli tkanina była pasiasta, układ pasków był zawsze pionowy. 

Materiał po przymarszczeniu wszywano w pasek - oszewkę, a rozcięcie - umożliwiające zakładanie spódnicy - znajdowało się zawsze na jej przedzie. Wśród  spódnic wełnianych najczęściej używano tych, w których dominował kolor czerwony lub czarny albo granatowy. 

Zapaski starszego typu były szerokie. Zszywano je z dwóch kawałków tkaniny, każdy o szer. ok. 70 cm, później były noszone znacznie węższe.

Wszystkie miały mniej więcej tę samą długość co i spódnice.

Przeznaczano na nie samodziały w pionowe i poziome paski, po 1915 roku bardzo często dolną ich krawędź przyozdabiała koronka szydełkowa.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Spódnica

2. Zapaski ozdobiona szydełkową koronką

Gorset  + Kaftan

Na koszulę zakładano gorset lub kaftanik (oba te okrycia nosiły zarówno panny jak i mężatki). Gorsety miały dosyć skomplikowany krój, opinały kibić do linii talii, lekko rozszerzone osłaniały biodra, były  sznurowane  na piersiach. 

Szyto je najchętniej z wzorzystego, czerwonego adamaszku lub z wełnianej granatowej tkaniny. Wyszły z powszechnego użytku już na początku XX w.

Do stroju odświętnego używano kaftana zwanego rułkowanym. Miał on przy szyi nie wielki owalny podkrój, proste rękawy, zapinano go na guziki. Zdobiły go, ułożone wzdłuż dolnej krawędzi oraz wzdłuż obu przodów i na rękawach fantazyjnie ułożone zakładki.

Kaftany tego typu szyto z cienkich wełenek w kolorach: zielonym, buraczkowym, lila, niekiedy kremowym. Natomiast mniej reprezentacyjnym elementem stroju był kaftan tzw. oblecok o prostym kroju, szyty z gorszych gatunkowo tkanin nie zawsze wełnianych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w gorsecie i zapasce, Zygmunt Gloger, Album etnograficzne, Warszawa, 1904 r.

2. Z pod Otwocka (kobiety w kaftanach rurkowanych), fot. Al. Jankowski, Ziemia, 1910, s. 339.

3. Wykrój kaftana kobiecego:
a-przód (skroić dwa razy); b - plecy, c - rękaw (skroić dwa razy), rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

Okrycia wierzchnie (zapaska naramienna, chusta)

Zapaski naramienne pełniły rolę okrycia wierzchniego, zakładano je na ramiona, a w razie potrzeby na głowę, chroniły przed zimnem i deszczem. Były tak samo uszyte jak te do pasa, ale znacznie od nich szersze i dłuższe.

Na ten rodzaj  zapasek przeznaczano takie same samodziały jak te  na te do pasa i na spódnice. Były one powszechnie używane jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XX w.

W latach 50-tych XX w. powszechnym stało się używanie dużych chust  w kratę, składano je na pół i podobnie jak zapaskę narzucano na ramiona, a w razie potrzeby i na głowę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w zapasce naramiennej, pocztówka, Warszawa, Salon Kulikowskiego, pocz. XX w.

2. Kobiety ze wsi Głupianka w odzieży zimowej, fot. Z. Małek, Na Mazowszu, Kazimierz Saysse-Tobiczyk, 1964 r., s. 225.

STRÓJ MĘSKI
     
Nakrycia głowy
       
Najstarszymi nakryciami głowy, do przełomu XIX i XX w. były rogatywka i czapka futrzana, ponadto używano kapeluszy i maciejówek. Rogatywki szyto z granatowego sukna, miały otok z ciemnego futra baraniego.

Na czapki futrzane o kształcie stożkowatym, przeznaczano ciemne futro baranie, noszono je przeważnie zimą, niektórzy starsi mężczyźni używali ich przez cały rok.

Czarne, filcowe kapelusze miały płaską i mocno rozszerzoną w części górnej  główkę, rondo niezbyt wielkie dowolnie modelowane. Główkę kapelusza zdobiła czarna  wstążka.

Najdłużej używanym nakryciem głowy była maciejówka (kaszkiet) czyli okrągła czapka z granatowego lub czarnego sukna z czarnym, usztywnionym, lakierowanym daszkiem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Włościanie z powiatu nowomińskiego „Mazurzy” z parafii Kołbiel, (fragment –mężczyźni  w kapeluszu i rogatywce),   Zygmunt Gloger, Album etnograficzne, Warszawa, 1904 r.

2. Czapka maciejówka

Koszula

Koszule męskie miały krój przyramkowy, szyto je z grubego płótna samodziałowego. Przy szyi, stojący lub wykładany kołnierzyk, a przy dłoniach wąskie mankiety. Były długie do pół łydki, noszono je wypuszczone na spodnie.

Kołnierzyk, podobnie jak i mankiety były związywane czerwoną tasiemką lub zapinane na guzik, często zdobił je haft (czerwony, czarny lub niebieski) o motywach geometrycznych.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula męska

Spodnie

Spodnie szyto z grubego płótna samodziałowego lub samodziału lniano-wełnianego i te były zwykle czarne. Wszystkie miały prosty krój, każdą z nogawek tworzył złożony na pół płat tkaniny równy jej warsztatowej szerokości, pomiędzy nie (na poziomie kroku) wszywano klin.  

W górnej części tkaninę  przymarszczano i wszywano w pasek. Spodnie zawsze wpuszczano w cholewy butów. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój spodni:
a - przód i tył (skroić dwa razy); b - klin do wszycia w kroku, c - pasek, rys. Elżbieta Piskorz-Branekova. 

Kamizelka + Kaftan

Kamizelki były niezbyt długie, proste sięgały poniżej  pasa, ich przody i plecy pozbawione były podcięć i zaszewek. Przy szyi miały niewielkie owalne wycięcie i prosty wykładany kołnierzyk. Szyto je tak jak i kaftany z ciemnych gładkich lub pasiastych samodziałów, zakładano na koszulę, niekiedy pod kaftan.  

Kaftany były luźne i nie dopasowane do figury, miały długie proste rękawy, przy szyi wykładany kołnierzyk z pojedynczymi lub podwójnymi klapkami. Zakładano je na koszulę lub na kamizelkę.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Włościanin Stanisław Korza ze wsi Glinianka (w kaftanie), Wisła, 1901, t. XV

2. Włościanin ze wsi Majdan (w kamizelce), Wisła, 1902, t. XVI

Sukmana + Pas
      
Używano dwóch rodzajów sukman, różniły się prostym lub fałdzistym krojem pleców. Sukmany, nie zależnie od kroju były zawsze długie (sięgały  kostek), a szyto je  z nie barwionego sukna. Ich kolor zależał od barwy runa owczego  i dlatego były one przede wszystkim siwe i brązowe.

Zapinano je na haftki lub guziki, a brzegi lamowano czarną taśmą.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój sukmany fałdzistej:
a - przód i część tyłu (skroić dwa razy); b - plecy; c, d - rękaw (skroić dwa razy); e - mankiet (skroić dwa razy); f - kołnierz; g - klapka kieszeni (skroić dwa razy), rys. Elżbieta Piskorz-Branekova.

2. Gospodarze ze wsi Człekówka, p. Mińsk Mazowiecki, fot. J. Manugiewicz, w Wiedza o Polsce, t. III, Etnografia Polski, Warszawa, str.259.

3. Pas męski

Sukmany, kamizelki, kaftany i niekiedy wypuszczoną na spodnie koszulę  przewiązywano wełnianym tkanym pasem. Mógł być on gładki w kolorze czerwonym lub pasiasty w różnokolorowe paski, najczęściej zielone, niebieskie i białe, miał szerokość ok. 10 cm i długość około 4 metrów.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój wilanowski

Strój wołomiński

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe