2016-12-27 Strój zamojski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój, określamy obecnie  mianem zamojskiego, był noszony w południowo - wschodniej Polsce w centralnej części Wyżyny Lubelskiej, na Padole Zamojskim oraz częściowo na Roztoczu Zachodnim i Środkowym.

Tereny, gdzie go przywdziewano, obejmowały mniej więcej obszar istniejącego od 1867 r. do dziś (z 24 letnią przerwą) powiatu zamojskiego i pokrywały się częściowo z ziemiami wchodzącymi w skład Ordynacji Zamojskiej. 

Strój ten zaczął wychodzić z powszechnego użycia na przełomie XIX i XX w., a zaprzestano go nosić już przed I wojną światową.

Strój męski zachował się dłużej dzięki temu, że stał się kostiumem scenicznym Orkiestry Włościańskiej założonej przez Karola Namysłowskiego.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
 
Dziewczęta - zarówno od święta jak i na co dzień - chodziły z odsłoniętą  głową. Mężatki nosiły zawsze czepki, a znano ich dwa rodzaje. Te starszego typu były siatkowe, ozdobione haftem i rozpięte na  drewnianej obręczy.

Nowsze noszone jeszcze niekiedy w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku nazywano skośniakami, były znacznie mniejsze i powstawały przez rozpięcie na obręczy tkaniny tybetowej. Czepki te noszono samodzielnie lub przysłaniano chustkami tybetowymi. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czepek siatkowy z haftem liczonym rozpięty na drewnianej obręczy

2. Czepek tzw. skośniak z tkaniny tybetowej rozpięty na drewnianej obręczy

Koszula

Pierwotnie była szyta z grubego lnianego płótna, od przełomu XIX i XX wieku z fabrycznego płótna bawełnianego. Zawsze miała krój przyramkowy, przy szyi duży, prostokątny kołnierz, rękawy wszyte w wąski mankiet. Zdobiły ją skromne czerwono-czarne hafty liczone rozmieszczone na kołnierzyku, mankietach, przyramkach i przodach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca

Gorset + Kaftan

Szyto go z czarnego aksamitu lub sukna. Był lekko dopasowany w talii, a do jego dolnej krawędzi doszywano 12 owalnych klapek (kaletek). 

Wszystkie krawędzie gorsetu lamowano czerwoną lub amarantową tasiemką, a przody, podcięcia przy szyi i pachach, a także brzegi kaletek zdobiono naszyciem ze złotej lub srebrnej  pasmanterii. Sznurowano go na piersiach kolorową tasiemką. Był raczej elementem stroju panien i młodych mężatek.

Mężatki nosiły najczęściej kaftany. Szyto je najczęściej z gładkich, wełnianych lub płócienny tkanin fabrycznych. Miały prosty krój, były lekko dopasowane, sięgały do pasa.

Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój gorsetu:
 a – plecy, b – przód (skroić dwa razy), c – kaletka (skroić 12 razy).

Spódnice

Szyte były z tkanin domowego wyrobu. Białe odświętne wykonywano z cienkiego, dobrze wybielonego samodziału lnianego. Codziennych znano dwa rodzaje, jedne zwane malowankami szyto także z lnianego samodziału, ale w gorszym gatunku, a ich powierzchnia  była pokryta ciemnym drukiem.

Na drugie tzw. burki przeznaczano samodział lniano-wełniany w ciemne pionowe paski. Wszystkie rodzaje spódnic były szerokie (ok. 300 cm), mocno marszczone po bokach i w talii, miały zapięcie z przodu.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spódnica tzw. malowanka

Zapaski

Najpowszechniej używano prostych zapasek, powstałych przez zszycie dwóch kawałków lnianego samodziału, były one suto przymarszczone w pasie i o tej samej długości co i spódnica.

Na przełomie XIX i XX w. modnymi stały się zapaski z falbaną z różnorakich, cienkich tkanin fabrycznych, niekiedy z białego płótna i wtedy zdobione czerwono-czarnym haftem krzyżykowym o motywach kwiatowych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zapaska z bawełnianego płótna fabrycznego z haftem krzyżykowym

STRÓJ MĘSKI 

Nakrycia głowy

Mężczyźni używali bardzo różnorodnych nakryć głowy. Latem noszono najczęściej kapelusze słomiane ozdobione wstążką. Zimą czapki tzw. śpiczaste z futra baraniego. Ponadto używano tzw.  magierek  dzianych na drutach, a potem filcowanych oraz tzw. gamerek z grubego sukna.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Chłopcy z Wielączy ( dwóch w czapkach tzw. śpiczastych, jeden w  kapeluszu słomianym), mal. Konstanty Kietlicz-Rayski, pocztówka, 1914 r.

2.Czapka tzw. magierka robiona na drutach i folowana

3.Mężczyzna w kożuchu i czapce  tzw. gamerce, mal. Konstanty Kietlicz-Rayski, pocztówka, 1912 r.

Koszula + Pas
  
Szyta była z cienkiego i średnio wybielonego lnianego płótna. Miała krój przyramkowy, asymetryczne zapięcie, przy szyi  najczęściej stójkę, rękawy długie i wszyte w wąski mankiet.

Koszula była długa, sięgała kolan, noszono ją wypuszczoną na spodnie. Jej mankiety, kołnierzyk i fragmenty przodów zdobił czerwono-czarny haft liczony o motywach geometrycznych. Koszulę przepasywano na co dzień zwykłym rzemieniem lub konopnym sznurem, przy  stroju paradnym natomiast szerokim skórzanym pasem.

Pas był szyty z podwójnie złożonej skóry w kolorze brązowym. Miał od 20 do 30 cm szerokości, całą jego powierzchnię zdobił wytłaczany ornament o motywach geometrycznych, zapinano go na 3 lub 4 sprzączki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Typy z Chłopkowa, fot. ks. St. Samorek, Ziema, 1912

2. Koszula męska

Spodnie

Szyto z lnianego lub konopnego płótna, posiadały bardzo prosty krój. Każdą nogawkę wykonywano z jednego płata tkaniny, a z przodu w pasie poszerzał spodnie trójkątny klin. Miały one na prawym boku niewielki rozporek, ich górną krawędź podwijano, a w powstałą zakładkę wciągany był sznurek.

Kamizelka 

Szyta była najczęściej z niebieskiego  sukna, miała prosty krój, przy szyi niewielki wykładany kołnierzyk. Zapinano ją na metalowe guziki  przyszyte w jednym lub dwóch rzędach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Z pow. zamojskiego, fot. ze zbiorów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, „Ziemia”, 1911

2. Członkowie Orkiestry Włościańskiej, pocztówka

Okrycia wierzchnie (płótnianka + sukmana)
 
Płótnianka była szyta z grubego płótna samodziałowego. Sięgała do połowy łydek, przy szyi miała wąski i stojący kołnierz, rękawy proste zwężające się przy dłoni.

Nie była zdobiona, noszono ją zwykle rozpiętą, niekiedy przepasywana była podobnie jak koszule skórzanym pasem.

W tym regionie noszono kilka rodzajów sukman. Najbardziej znaną jest sukmana brązowa zdobiona szamerunkiem z czerwonego i jasno granatowego sznureczka.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Skrzypek Orkiestry Włościańskiej, mal. Konstanty Kietlicz-Rayski, pocztówka, 1912 r.

Obszywano nim kołnierz, oba przody (do linii pasa), fałdy na bokach i mankiety rękawów. Sukmany niekiedy przepasywano, podobnie jak i koszule i płótnianki skórzanym pasem. Stały się one bardzo popularne dzięki Orkiestrze Włościańskiej Karola Namysłowskiego.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty zamojskie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje Lubelszczyzny

Stroje ludowe