2018-01-04 Strój Lachów Sądec.

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój Lachów Sądeckich. Lachowie Sądeccy to mieszkańcy w miarę równinnej części Ziemi Sądeckiej. Etnografowie dzielą ich na dwie podgrupy  etniczne: Bryjoków (Bryjowian)  - zamieszkujących Stary Sącz oraz jego najbliższe okolice - i znacznie bardziej zamożnych Równiaków.

Ci ostatni zasiedlają tereny najbardziej urodzajne i łatwe w uprawie, centrum tego podregionu jest miejscowość Podegrodzie i właśnie o  podstawowych elementach ich odzieży piszemy. 

W ubiorze, szczególnie męskim można dopatrzyć się zarówno elementów typowych dla stroju góralskiego (np. szeroki pas, haftowane spodnie) jak i nizinnego (np. buty z cholewami). 

Szczytowy okres rozwoju tego ubioru przypada na pierwsze dziesięciolecie XX w, po II wojnie światowej donaszano już tylko pojedyncze jego elementy.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy 
 
Panny chodziły z odsłoniętą głową. Jedynie w czasie chłodów zakładały -  tak jak i mężatki - chustki z frędzlami wiązane pod brodą. Były one  jedwabne utrzymane w kremowej tonacji lub wielokolorowe, wszystkie wzorzyste.

Natomiast mężatki, do stroju odświętnego nosiły tzw. chusty czepcowe. Wykonywane z  białego płótna bawełnianego, miały kształt  kwadratu o bokach od 100 do 150 cm. Zdobiły je wyszycia w kolorze czerwonym w kształcie dużych bukietów kwiatowych, wykonane haftem płaskim, rozłożone głównie na dwóch, widocznych po wywiązaniu chusty narożach.

Cały urok tego haftu polega na  miniaturyzacji motywów kwiatowo-roślinnych ułożonych ściśle obok siebie. Chusty  wiązano w rodzaj czepca z ozdobnym węzłem nad czołem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Lachowie Sądeccy z wieńcem dożynkowym, mal. Józef Pieniążek, 1933 r.

Koszula

Szyta była z cienkiego, dobrze wybielonego samodziału lnianego, miała krój przyramkowy. Zdobił ją haft składający się ze zminiaturyzowanych motywów kwiatków i listków ułożonych ściśle obok siebie.

Wykonywano go zawsze czerwoną nicią, a rozmieszczano go na okrągłym, wykładanym kołnierzyku o brzegach wykończonych drobnymi ząbkami, mankietach, a ponadto na przyramkach i wzdłuż rozcięcia na obu przodach koszuli.

Gorset

Miał głęboki dekolt, był lekko dopasowany, sięgał do pasa, jego dolną  część wykończały owalne klapki, a krawędzie przodów usztywniały metalowe pręty.

Na uszycie gorsetu przeznaczano czarny aksamit, brzegi przodów, dekoltu, klapek, pach odszywano dla ozdoby cienkim sznureczkiem lub rzędami koralików. 

Plecy i oba przody były dekorowane haftem wykonanym drobnymi koralikami zawsze wyszywano taki sam motyw kwiatowy na charakterystycznej gałązce o esowatym kształcie. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zdobienie na przedzie gorsetu

Kaftan (katana)

Był raczej elementem stroju kobiety zamężnej, noszono go głównie zimą, szyto z czarnego sukna. 

Dla ocieplenia pomiędzy tkaninę wierzchnią i bawełnianą podszewkę wszywano watę lub gręplowaną wełnę. Kaftan był  dopasowany w talii, poniżej niej szeroki i rozkloszowany. Miał długie rękawy z wywijanymi mankietami, przy szyi duży wykładany kołnierz, zapinano go na haftki.

Obszycia pasmanteryjne, pomponiki oraz haft koralikowy zdobiły jego kołnierz, przody, klapki kieszeni i mankiety rękawów.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężatka z odświętnym stroju, Lachowie Sądeccy, fot. E. Frankowski (w kaftanie i chuście czepcowej),  Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania.  

Spódnica

Była długa, szeroka (przeznaczano na nie około 350 cm tkaniny), sięgała prawie do kostek, w części górnej suto marszczona i wszyta w pasek, rozcięcie ułatwiające jej zakładanie znajdowało się zawsze na  przedzie.

Na spódnice przeznaczano różne tkaniny. Na zimowe najczęściej gładkie wełenki, często w jaskrawym amarantowym i różowym kolorze. Na uszycie letnich używano wzorzystych i białych płócien, często różowych perkali w drobny biały wzór i innych tkanin bawełnianych.

Spódnice z białego płótna zdobiły szerokie szlaki bogatego haftu atłaskowego i angielskiego wykonanego białą nitką.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Drużki panny młodej ze starościną i różdżką, w. Podegrodzie, Fot. E. Frankowski, Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania. 

Zapaska

Miała mniej więcej tę samą długość co i  spódnica, ale była od niej o połowę węższa. Generalnie na zapaski przeznaczano te same tkaniny  co i na spódnice, i noszono je w komplecie. 

Tak więc zapaskę wełnianą w kolorze amarantowym i różowym obszytą wzdłuż trzech boków czarną, fabryczną koronką i ozdobioną na narożach haftowanymi motywami kwiatowymi noszono do spódnicy z tej samej tkaniny.

Do różowych – perkalowych spódnic zakładano zapaski z tej samej materii także ozdobione ułożonym w pętlice czarnym sznureczkiem. Z kolei zapaski z białego płótna przywdziewano w zestawie z płóciennymi spódnicami, które były identyczne jak one zdobione.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zdobienie naroża różowej zapaski  perkalowej

STRÓJ MĘSKI

Nakrycie głowy

Najczęściej używano czarnych, filcowych kapeluszy o niewysokiej, wypukłej główce i małym, lekko podwiniętym ku górze rondzie. Ich główkę dla ozdoby otaczały dwa lub trzy rzędy czarnego sznurka.

Do kapeluszy kawalerów, po ich lewej stronie mocowano ozdobę z papierowych kwiatków lub barwionych piór. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Typy ludowe z okolic Sącza, mal. Władysław Boratyński, pocztówka, ok.1933 r.

Koszula + tzw. ciosek

Miała krój przyramkowy, szyta była z białego, dobrze wybielonego samodziału lnianego. Przy szyi jej wykończenie stanowił mały, prosty wykładany kołnierzyk, a rękawy po przymarszczeniu były wszyte w mankiet.

Do lewej poły koszuli doszywano prostokątny pas tkaniny, przysłaniał on rozcięcie na piersiach i powodował, że zapięcie koszuli było asymetryczne.

Naroża kołnierzyka, przyramki, mankiety i pas materii doszyty na przodach zdobił haft atłaskowy i angielski o motywach roślinnych wykonany zwykle czerwoną i niebieską, bawełnianą nitką.

Ozdobą koszuli była półokrągła krawatka tzw. ciosek, zakładano ją pod szyją, była widoczna spomiędzy rogów kołnierzyka. Szyto ją z czerwonej lub zielonej tkaniny jedwabnej, całą jej powierzchnię  zdobiły naszycia ze wstążki, koralików i cekinów. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Haft na przedzie koszuli męskiej

Kaftan (waffenroki)

Szyto go z granatowego sukna z podszyciem z sukna czerwonego, które jednocześnie lamowało jego krawędzie po stronie wierzchniej.

Był on długi do kolan, miał proste przody, plecy do linii talii jednolite i dopasowane, natomiast poniżej szerokie z trzema rozcięciami tak, jakby okrycie to przystosowane było do jazdy konnej. Miał długie, odszyte przy dłoni czerwonym suknem rękawy, a przy szyi kołnierz-stójkę, na obu bokach przysłonięte klapką kieszenie.    

Kaftan jeszcze pod koniec XIX w. był pozbawiony jakichkolwiek ozdób, z czasem zaczęto zdobić go wielobarwnym  haftem, małymi pomponikami i dużymi, płaskimi mosiężnymi guzikami. Wielokolorowe hafty jedwabiem  rozmieszczano  na jego  kołnierzu-stójce, brzegach rozcięć na tyle, a także w dolnej części pół kaftana.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Drużbowie pana młodego, w. Podegrodzie, fot. E. Frankowski (w kaftanach spodniach, z  tzw. cioskami pod kołnierzykiem koszuli i w pasach pod kaftanami),Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania.

2. Zdobienie poły kaftana męskiego

Spodnie (błękicie z przyporami)

Do kaftana noszono błękicie z przyporami czyli sukienne spodnie o prostym kroju. Na przodach zdobiono je tzw. parzenicami, a wzdłuż szwów po zewnętrznej stronie nogawek haftem wykonanym wielobarwnym jedwabiem.

Haft na nogawkach miał układ pasowy i był sporządzony nie bezpośrednio na spodniach, lecz na naszytych na nie pasach czerwonego sukna. Spodnie te noszono wpuszczane w buty z cholewami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój spodni:
a – nogawka (skroić dwa razy).

2. Lachy Sądeckie, w. Podegrodzie, p. Nowy Sącz.,  Fot. E. Frankowski.
Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania.

Pas

Na koszulę i spodnie, ale pod kaftan, zakładano  szeroki (20-24 cm) skórzany pas. Robiono go z podwójnie złożonej skóry bydlęcej, jego ozdobę stanowił ornament stempelkowy oraz mosiężne guzy i kółka,  zapinano go na kółka - klamerki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Lachy Sądeckie, w. Podegrodzie, p. Nowy Sącz.,  Fot. E. Frankowski.
Wiedza o Polsce, Etnografia Polski, tom III, brak daty wydania. 

Pas był tak zeszyty, że pomiędzy jego dwie warstwy można było chować drobne przedmioty, a przede wszystkim pieniądze i dokumenty. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty Lachów Sądeckich 

Tańce Lachów

Encyklopedia Stroju Ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe