2018-02-06 Strój spiski jurgow.

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój spiski odmiany jurgowskiej – był noszony w Jurgowie, Rzepisku i Czarnej Górze.
Spisz to kraina historyczna, która  w chwili obecnej znajduje się w granicach Słowacji i Polski. 

W XI wieku cały ten obszar należał do Polski. Później ziemie te w całości lub częściach znajdowały się w granicach różnych monarchii. Ostatecznie w roku 1918 większa część Spisza weszła w skład Czechosłowacji.

W granicach Polski - i taki stan trwa do chwili obecnej - znalazło się  14 wsi. 

Na terenie Polski, granice obszaru, gdzie jest noszony strój spiski od południowego-wschodu wyznacza granica państwowa, od północy Dunajec, a od zachodu jego dopływy Białka i Czerwonka.

Mimo, że strój ten przywdziewano na stosunkowo nie wielkim terytorium to wyróżnia się trzy jego odmiany. Pierwszą określa się mianem jurgowskiej - była noszona w Jurgowie, Rzepisku i Czarnej Górze. 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Dziewczęta chodziły z gołymi głowami przez cały rok. Mężatki mocowały na  włosach obręcz z  grubego drutu okręconego szmatką. Dopiero na tak upięte włosy zakładały czepek z charakterystycznym zębem nad czołem, szyto go z atłasowej lub tybetowej, niekiedy brokatowej tkaniny. 

W stroju  jurgowskim zakładano go tak, że widoczne były w  części włosy nad czołem. Na czepki zakładano chustkę z tzw. tkaniny rąbkowej (biały, cienki i delikatny lniany samodział z wzorami z grubej, fabrycznej nici bawełnianej).

Chustki tej nie składano na pół po przekątnej, ale podwijano jedynie jej jeden róg, dzięki temu spięta pod brodą odstawała sztywno po bokach, a jeden z  rogów opadał głęboko na plecy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w czepcu. Jurgów, pow. Nowy Targ, fot. Z. Kamykowski,  Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Koszula

Używano dwóch rodzajów koszul. Miały one krój bezprzyramkowy marszczony, szyto je z samodziału lnianego. Pod szyją  były wykończone wąską oszewką, sięgały zaledwie do pasa.

Koszula jednego typu miała rękawy nie wszywane w oszewkę, lecz w odstępie 6 cm od dołu przymarszczone tak, że tworzył się rodzaj falbanki.  

Zdobiły ją rozmieszczone na rękawach (wzdłuż linii ramienia, a nieraz i na samym rękawie) oraz przy dłoni wyszycia o motywach roślinnych, wykonane łańcuszkiem nićmi jedwabnymi w kolorze ciemnobrunatnym lub utrzymane w takiej samej tonacji hafty krzyżykowe o wzorach geometrycznych.

Koszula drugiego typu miała rękawy wszyte w mankiety, zdobiły ją wzdłuż ramienia i przy dłoniach pasy czerwonego haftu tkackiego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Koszula kobieca zdobiona haftem wykonanym łańcuszkiem

2. Koszula kobieca z haftem tkackim

Gorset (kabatek i lejbik)

Używano dwóch rodzajów gorsetu, oba noszono samodzielnie lub doszyte do spódnicy. Kabatek miał proste plecy, przody cięte razem z częścią pleców, przy dekolcie charakterystyczne trójkątne wykończenie, był zapinany na haftki.

Szyto go z brokatu, tybetu najczęściej jednak z cienkiego czerwonego sukna. Jego krawędzie  były obszyte  aksamitką o matowym wzorze lub złotą metalową taśmą. 

Natomiast lejbik miał proste plecy pasowanych łukowatymi cięciami i przody krojone z częścią pleców, przy szyi owalny dekolt. Był znacznie krótszy od kabatka, zapinany na guziczki, jego dolny brzeg zdobiła wąska ułożona w drobne fałdy falbanka.

Najczęściej szyto go z wzorzystych tkanin przeważnie tybetowych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kabatek z czerwonego sukna

Spódnica (fartuchy) + Suknia

Przeważnie noszono jednocześnie cztery spódnice, trzy spodnie zwykle z lnianych samodziałów i wierzchnią z samodziału lub tkaniny fabrycznej. Wierzchnie swe nazwy wywodziły często od tkaniny, z której je wykonywano.

Wszystkie, oprócz szytych z czerwonego sukna nazywano fartuchami.

Wśród samodziałowych najpowszechniej noszono szyte z tzw. tkanin rąbkowych, ponadto tzw. obrusiane z lnianego, białego płótna samodziałowego tkanego w różne wzory (serca, winne grona, kostki, gwiazdki itd.) oraz tzw. farbanki z samodziału lnianego pokryte ręcznie drukowanymi wzorami.

Z tkanin fabrycznych, na uszycie spódnic najczęściej przeznaczano wzorzyste tybety i kretony.

Suknią nazywano zarówno samą spódnicę jak i spódnicę z doszytym tzw. kabatkiem uszyte z czerwonego, cienkiego sukna. Był to bardzo kosztowny element stroju wyłącznie świątecznego. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Drużba i druhna z Jurgowa, mal. Józef Pieniążek, Ziemia, 1937.

2. Letni ludowy góralski z okolic Jurgowa, region spiski, proj. graf. Irena Czarnecka, lata 60.XX w.

Zapaska

Na spódnicę i suknię zakładano zapaskę, najczęściej szytą z białej, samodziałowej tkaniny rąbkowej lub z tkanin fabrycznych. Zapasek tych nie wszywano w pasek, a marszczono je ściągając sznurek przewleczony przez znajdujący się w ich górnej części tunelik. 

Ponadto używano zapasek z czarnej cienkiej wełenki tzw. alpaki. Były one nieco węższe niż poprzednio omówione, osłaniały przód i jedynie częściowo boki spódnicy, wszywano je w pasek, wszystkie ich boki odszywano zwykle czarną koronką fabryczną. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Zapaska z tzw. tkaniny rąbkowej

2. Kobieta w czarnej zapasce. Jurgów, pow. Nowy Targ, fot. Z. Kamykowski, 1952, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Szal (rańtuch)
   
Do I wojny światowej do stroju odświętnego kobiety zarzucały na ramiona tzw. rańtuchy z tkaniny rąbkowej. 

Szal ten miał ok. 70 cm szerokości i ok. 240 cm długości, zdobiły go  tkane motywy rozłożone  na całej jego powierzchni lub jedynie pasem wzdłuż jednego z boków.

STRÓJ MĘSKI
 
Nakrycia głowy

Noszono czarne filcowe kapelusze z wąskim rondem oblamowanym fioletową tasiemki i małą, okrągłą, wypukłą główką.

Główkę kapelusza odświętnego otaczały tzw. kostki czyli pas czerwonego rzemienia lub sukna, na który były naszyte małe muszelki ślimaka porcelanki (łac. cyprea moneta) lub ich imitacja. Szczególnie młodzi za pasek z kostkami zatykali kwiaty lub piórko głuszca.

Natomiast kapelusz codzienny ozdabiał mosiężny łańcuszek tzw. retiaski. Na całym Spiszu drużbowie nosili kapelusze z dużą ozdobą ze słomy, piórek i różnorakich błyskotek  tzw. piórkiem.  

Koszula + Spinka

Koszule miały krój poncho podłużnego, były krótkie zaledwie do pasa, a szyto je z lnianego płótna samodziałowego. Wycięcie na głowę było wykończone stójką, a zakładanie koszuli ułatwiało niewielkie rozcięcie na piersiach, które spinano spinką.  

Niekiedy używano jednocześnie dwóch spinek mniejsza spinała stójkę, większa rozcięcie na piersiach. 

W końcu XIX wieku krój koszuli uległ pewnym zmianom, rękawy stały się węższe i zaczęto je wszywać w mankiety, przy szyi miejsce oszewki zajął wykładany kołnierzyk.

Spinka miała kształt romboidalny lub sercowaty. Była wykonana z mosiężnej blachy, kupowano je lub zamawiano u rzemieślników w Bukowinie Tatrzańskiej.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli męskiej:
a- przód i plecy; a rękaw (skroić dwa razy).

Sukmana

Była krótka, nie sięgała nawet do połowy ud, miała krój poncho podłużnego. Była szyta najczęściej z ciemnobrązowego folowanego, samodziałowego sukna. 

Po bokach miała tak doszyte kliny, że dzięki  sztywności  tkaniny odstawały one mocno po bokach. Dookoła szyi był przyszyty płaski  kołnierz ozdobiony najczęściej wypustką z czerwonego i żółtego sukna.

Identyczną wypustkę  wszywano także między szwy klinów bocznych, oraz przy rękawie dookoła mankietu, który dodatkowo zdobiła wycięta w dwa zęby aplikacja z czerwonego sukna.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój spiski , mężczyzna w krótkiej sukmanie, mal. J.Karolak,  Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.   

Spodnie (portki)

Szyto z białego sukna samodziałowego, były dopasowane, miały wąskie  nogawki rozcięte w dolnej części i zachodzące na stopę, a w talii jeden lub dwa przykryte klapką rozcięcia.

Ozdoby na spodniach jeszcze w połowie XIX wieku ograniczały się do obszyć z granatowo-czerwonego sznurka. Z czasem sznurki zaczęto układać w sercowatą lub kolistą pętlę tzw. parzenicę, a od przełomu XIX i XX w. oprócz niej pojawiają się stosowane z większym lub mniejszym  umiarem motywy kwiatowe.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Górale z Jurgowa, Ziemia, 1937, fot. W. Pikiel

2. Wykrój spodni z dwoma rozcięciami na przedzie:
a - nogawka (skroić dwa razy); b - klin wydłużający spodnie; e - klapka przysłaniająca rozcięcie na przedzie (skroić dwa razy); f - kliniki przysłaniające rozcięcia na nogawce.

Pas

Używano dwóch rodzajów pasów. Wąskie, rzemienne miały długość 2 metrów, a ich powierzchnię zdobiły metalowe guziki. Opasywano się nim dwukrotnie, raz szczelnie, a drugi raz w ten sposób, że zbywająca część zwisała na boku.  

Pasy służyły do podtrzymywania portek i nosili je wszyscy mężczyźni.

Drugi typ to tzw. opasek zdobiony ornamentem stempelkowym, zapinany na 4 -  klamerki. Szyto go z dwóch warstw cielęcej skóry, pomiędzy którymi znajdowała się workowata kieszeń służąca do przechowywania dokumentów i pieniędzy. 

Pasy te, przed I wojną światową kupowano od wędrownych handlarzy  lub bezpośrednio na Liptowie i Orawie, z ich wyrobu słynęła Bańska Bystrzyca.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty spiskie

Strój spiski orawski

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe