2018-04-24 Strój orawski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój orawski. Orawa leży w kotlinie orawsko-nowotarskiej na południe od głównego pasma Beskidów Zachodnich, na zachód od Podhala w dolinie rzeki Orawy, dopływu Wagu.

W czasach piastowskich ziemie te należały do Polski, później  aż do roku 1918  do Węgier. Od  1920 roku w granicach Polski znalazła się tylko Orawa Górna, na której obszarze położonych jest 14 wsi.

Centrum gospodarczym  regionu jest wieś Jabłonka, a pozostałe miejscowości to: Bukowina, Chyżne, Harkabuz, Kiczory, Lipnica Mała, Lipnica Wielka, Orawka, Podwilk, Podsarnie, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna, Podszkle i Piekielnik. 

Największy rozkwit stroju na tym terenie przypada na  drugą połowę XIX w., powszechnie noszono go  jeszcze w okresie międzywojennym, wyszedł z  użycia po II wojnie światowej.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Góral z Orawy i Orawianki, mal. Józef Pieniążek, „Podhale w obrazach”, 1932r.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy   

Dziewczęta jedynie zimą nosiły chustki, w dni powszechne były one płócienne, od święta wzorzyste tybetowe, niekiedy jedwabne.

Mężatki  przysłaniały głowę siatkowym czepkiem, który do obwodu głowy dopasowywano przewleczoną przez oczka siatki wstążką. Na niego dopiero zakładano chustki, takie same jak te używane przez dziewczęta.

Koszula

Była krótka, sięgała zaledwie do pasa i miała bufiaste rękawy.  Codzienne szyto z samodziałów lnianych, a ich przymarszczone przody i plecy wszywano przy szyi w wąską oszewkę.

Na odświętne przeznaczano cienkie płótna bawełniane, a przy szyi zdobiła je szeroka falbanka. Koszula mogła mieć rękawy krótkie wykończone szeroką falbanką lub długie i wtedy wszyte w mankiet zdobiony falbanką, koronką szydełkową lub skromnym haftem, zawsze jednak miała ona krój przyramkowy.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1, Wykrój koszuli kobiecej z krótkim rękawem:                                                                                                                                                                                                   a – przód i tył; b – przyramek (skroić dwa razy); c – klin pod pachę (skroić dwa razy); d – rękaw (skroić dwa razy, jeśli rękaw ma być długi powinien mieć podwójną szerokość); e – kołnierzyk-stójka. 

2. Edyta Starek, Strój Spiski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, część V, Małopolska, Zeszyt 11, Wrocław 1966. 

 
Gorset (prucnik) + kaftan

Gorset nosiły panny i młode kobiety, był on do pasa dopasowany, wzdłuż linii talii miał doszytą suto przymarszczoną falbankę, zapinano go na białe stożkowate guziczki.

Jego ozdobą była wełniana, najczęściej czarna, taśma naszyta wzdłuż prawego przodu i pach, przy szyi, wzdłuż dolnej falbany oraz  w kształcie litery V na plecach. 

                                      
Kobiety starsze nosiły dwa rodzaje kaftanów. Pierwsze, szyte z tkanin wełnianych były dopasowane i mocno wcięte w pasie, miały długie  ujęte w mankiet rękawy.

Drugie zwane kabatami, na które moda przyszła ze Słowacji szyto z różnorodnych tkanin wełnianych, miały brzegi zdobione czarnym aksamitnym obszyciem lub materiałem imitującym futro baranie.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Gorset (prucnik)

Spódnica  (suknia) + zapaska (zapaśnica)

Spódnice szyto z różnorakich tkanin, na najstarsze przeznaczano nie barwione samodziały lniane. Później zaczęto nosić tłoczeliny czyli długie spódnice w kolorze ciemnogranatowym lub czarnym z ręcznie drukowanymi wzorami.

Szyto je z 6-7 płatów tkaniny (każdy szerokości około 70 cm). Po 1920 roku tłoczeliny zostały zastąpione, znacznie tańszymi imitującymi je turczaninami czyli spódnicami z fabrycznego kretonu w kolorze granatowym, drukowanymi w drobny, biały wzór.

W tym ostatnim okresie używano także spódnic szytych z wzorzystych tybetów, a także gładkich wełnianych. Dla poszerzenia sylwetki pod spódnice zakładano 3 lub 4 spódnice spodnie. 

                        
Spódnice osłaniano zapaskami, szytymi z tych samych co one tkanin, były one na tyle szerokie, że niekiedy je całe przysłaniały. Zapaski przestały być noszone na przełomie XIX i XX w., najdłużej używały ich starsze kobiety. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój ludowy góralski z okolic Orawy, proj. graf. – Irena Czarnecka, lata 60.XX w. 

Kożuch

Na przełomie XIX i XX w. zarówno kobiety jak i mężczyźni zaczęli nosić kożuchy, szyto je we wsi Orawka. Był to bardzo kosztowny element ubioru i dlatego nosili go wyłącznie zamożni gospodarze.

Kożuch szyto z wyprawianych na brązowo skór baranich, zdobiono białą aplikacją z miękkiej i delikatnej skóry. Był lekko dopasowany w talii, nie przysłaniał kolan, miał mankiety i kołnierz z czarnego baranka, zapinano go na skórzane guziki i takie same pętelki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Orawianie z Jabłonki, mal. Józef Pieniążek, „Podhale w obrazach”, 1932r.

STRÓJ MĘSKI 

Nakrycia głowy

Noszono dwa rodzaje kapeluszy, najpowszechniej kłobuk czyli czarny filcowy kapelusz o okrągłej główce i dużym, lekko podwiniętym ku górze rondzie.

Ponadto używano też kapelusza z małym lekko opuszczonym rondem. Ich główki zdobiła zwykle opaska z wełnianej, czarnej taśmy lub metalowe łańcuszki. 

Zimą mężczyźni zakładali granatowe, brązowe lub czarne czapki sukienne podszyte futrem, krojone z czterech klinów. Czapki te miały  dwuczęściowy otok, nad czołem mocowany na stałe, natomiast w części nad uszami i wzdłuż karku w razie niepogody opuszczony.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój orawski, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony - 31), po 1966r.

Koszula

Noszono ich dwa rodzaje, te starszego typu miały krój poncho podłużnego, modny później  krój przyramkowy, jedne i drugie szyto z lnianych samodziałów.

Te o kroju poncho były wykończone przy szyi oszewką, a przeciągnięty przez nią mocny sznurek umożliwiał ściągnięcie koszuli i dopasowanie jej do obwodu szyi. Miały one proste rękawy bez mankietów, były  krótkie, nie wpuszczano ich w spodnie. 

Późniejsze o kroju przyramkowym były znacznie dłuższe i wpuszczano je w spodnie. Przy szyi miały niewielki wykładany kołnierzyk, a rękawy wszyte w wąski mankiet. Koszule tego typu zdobiono niekiedy na kołnierzyku, mankietach i przodach delikatnym, białym haftem o motywach roślinnych.

Spodnie (portki)

Te najstarszego typu szyto z płócien lnianych, potem z tkanych w domu samodziałów wełnianych, z czasem z folowanych sukien  wykonywanych przez zawodowych tkaczy.

Spodnie miały wąskie, zwężające się ku dołowi nogawki z małymi rozcięciami od strony zewnętrznej, które ułatwiały ich zakładanie. Na ich przedzie znajdowały się dwa rozcięcia, w pasie mocowano je wąskim paskiem.

Początkowo pozbawione były ozdób, dopiero około 1892 roku zaczęto wzdłuż rozcięć na przodach i poniżej nich wyszywać czarne, pętlicowe  parzenice.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spodnie z czarnymi, pętlicowymi parzenicami

Kamizelka (pruclik)

Zaczęła być używana pod koniec XIX w, nosili ją wyłącznie bogaci gospodarze. Kamizelka była krótka, sięgała zaledwie do pasa, miała prosty krój, przy szyi dwie wykładane klapki, szyto ją z czarnego sukna dobrej jakości.

Jedyną jej ozdobę stanowiły porcelanowe, stożkowate guziki,  przyszyte na obu przodach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Sukmana  (gunia) + kożuch

Sukmana była szyta z brązowego folowanego sukna, miała krój poncho poprzecznego, przy szyi stojący kołnierz. Noszono ją narzuconą na ramiona, a jedyne jej zapięcie stanowił ozdobny guz, o który zaczepiano metalowy łańcuszek lub barwną, jedwabną wstążkę przewleczoną przez otwór w drugiej pole.

Zdobiły ją wzdłuż przodów i na kołnierzu wielokolorowe hafty wykonywany wełnianą przędzą. Przestała być  powszechnie noszona na przełomie XIX i XX w.  

 
Mężczyźni nosili identyczne kożuchy jak te używane przez kobiety.  

Pas

Używano dwóch rodzajów pasów. Najpowszechniej długiego i wąskiego (około 5 cm szerokości), z metalową sprzączką, służył do podtrzymywania męskich spodni.

Przewlekano go przez ich górny obręb i zapinano na klamrę, a następnie drugi raz otaczano nim talię, a jego koniec luźno zwisał poniżej jej linii. Młodzi mężczyźni, szczególnie pasterze, nosili pasy (opaski), zbliżone do pasów podhalańskich, zakładano je na spodnie i koszulę. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:   

Słowacy na Orawie 

Strój spiki orawski

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu