2018-11-22 Strój tzw. krakowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój tzw. krakowski. Stroje, wzorowane na tych noszonych w okolicach Krakowa, zostały uznane za polski strój narodowy. Symbolami polskości jest biała sukmana i czerwona rogatywka rozsławione przez Tadeusza Kościuszkę.

Według badaczy do powstania mody na strój tzw. krakowski przyczyniła się XVIII-wieczna ogólno europejska moda na ludowość, sielankowość. Moda ta gloryfikowała spokojne, zgodne z prawami natury życie na wsi.

Miała ona wiele form, znajdując swoje odbicie między innymi w powstawaniu tzw. parków angielskich pełnych różnorakich domków i altan, w których wypoczywały damy i panowie przyodziani w stroje wzorowane na wieśniaczych.

Częstym też było w Polsce przebieranie się w stylizowany ubiór chłopski,   najczęściej krakowski w czasie karnawałowych  zabaw i kuligów.

Świadectw zainteresowania folklorem  i nobilitacją kultury ludu można przytoczyć bardzo wiele. Na przykład, pod koniec panowania króla Stanisława Augusta balet występujący w królewskim teatrze nosił stroje wzorowane na krakowskich.

W 1794 r. miała miejsce premiera opery „Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale” do libretta Wojciecha Bogusławskiego. Zaś powszechnie znana   młodopolska moda na folklor krakowski zaowocowała powstaniem wystawionego po raz pierwszy w 1901 r. , „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego.

STRÓJ MĘSKI

Na powstanie  mody na męski strój tzw. krakowski wielki wpływ miała  insurekcja kościuszkowska (1794 r.). Wtedy to wódz naczelny Tadeusz Kościuszko, w czasie składania uroczystej przysięgi na krakowskim rynku  wystąpił w białej sukmanie i czapce rogatywce.

Te części stroju stały się później elementami munduru wojsk pieszych Regimentu Grenadierów Krakowskich (początkowo wiejska piechota dymowa), dalej wojsk Księcia Józefa Poniatowskiego,  powstańców w powstaniu listopadowym, a także uczestników Wiosny  Ludów.

W  2.połowie XIX wieku powszechną staje się ponadto moda na ubieranie służby dworskiej, szczególnie stangretów w rodzaj liberii w dowolny sposób wzorowanej na stroju krakowskim. Zaś na wsi zwyczaj organizowania konnych banderii witających wybitne osobistości zarówno świeckie jak i duchowne, a także będących asystą w czasie wesel.

Biorący w nich udział mężczyźni przywdziewali stroje wzorowane na tych noszonych w okolicach Krakowa.

Nakrycie głowy

Czerwona rogatywka, z otokiem z czarnego futra baraniego lub jego imitacji o krótkim, najczęściej skręconym runie. Tworzyły ją cztery kliny, każdy w kształcie trójkąta równoramiennego. Do boku tej czapki, często  mocowano pawie pióra, a do nich kolorowe, gładkie opadające aż na ramię  wstążki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Polonia, Jan Styka, 1891 r.

Koszula

Zawsze biała, o dowolnym kroju szyta z płótna bawełnianego. Przy szyi miała zawsze wykładany kołnierzyk, długie rękawy wszyte w mankiety, noszono ją wpuszczoną w spodnie.

Spodnie

Szyto z cienkich, fabrycznych  tkanin bawełnianych, najczęściej w wąskie, pionowe czerwone lub niebieskie paski.

Okrycia wierzchnie (kamizelka i sukmana)

Kamizelka sięgała po kolana, szyta była z  tkaniny wełnianej w kolorze niebieskim lub granatowym, podszywano ją zwykle czerwoną   podszewką. 

Była dopasowana w talii, pod szyją wykończona gładko lub ze stojącym kołnierzem. Zdobiono ją chwostami (pomponikami) z  jednokolorowych lub wielokolorowych nitek, czasem  naroża kamizelki zdobiły hafty.                        

Niekiedy wkładano sukmanę, wzorowaną na tych noszonych przez Krakowiaków Zachodnich, szytą z białej tkaniny wełnianej, podszytą czerwonym materiałem. Zdobiły ją, chwosty (pomponiki) najczęściej w kolorze czerwonym.

Znacznie częściej jednak używano sukman naśladujących te używane przez Krakowiaków Wschodnich. Szyto je z ciemnych tkanin, nie koniecznie wełnianych, a ich podstawową ozdobą były duże, wykładane kołnierze. Ich powierzchnie zdobiły hafty i bogate wyszycia wykonywane cekinami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kostiumy ze spektaklu „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, pocztówka, Lwów 1901 r.

2. Stefan Pomarański w tzw. stroju krakowskim, ok. Zamościa, lata 20.XX w.

3. Dzieci w strojach tzw. krakowskich, A. Ursyn, pocztówka, przed 1930 r.

Pas z brzękadłami

Wykonywano z białej skóry lub jej imitacji, zdobiły go zielone aplikacje i mosiężne ćwieki. Był on niezbyt szeroki, zapinany na metalową sprzączkę. Mocowano do niego dwa lub trzy rzemienne paski z brzękadłami czyli mosiężnymi  kółkami z dużym otworem po środku. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Lalki w strojach tzw. krakowskich, pocztówka, ok. 1958 r.

STRÓJ KOBIECY

Moda na kobiecy strój tzw. krakowski  upowszechniła się, prawie w całej Polsce po I wojnie światowej, a ugruntowała  w latach 20.XX w., będąc jeszcze żywą  i w latach siedemdziesiątych tegoż stulecia.

Ubiór ten jako bardziej kolorowy, efektowny, ale znacznie  tańszy i łatwiejszy w wykonaniu zastąpił w wielu regionach Polski tradycyjne stroje miejscowe. Stał się też symbolem ludowości, a często i polskości oraz świadectwem patriotyzmu, wtedy gdy przywdziewany był przez Polonię lub reprezentował Polskę poza jej granicami.

W Polsce noszono go z okazji uroczystości państwowych i kościelnych, powitania ważnych osobistości, często przywdziewano go w czasie  dożynek gminnych, powiatowych, a nawet państwowych.

Funkcjonował też w wersji dziecięcej najczęściej dziewczynki zakładały go do „sypania kwiatków’ w czasie  procesji, szczególnie w Boże Ciało.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Dożynki w Spale, lata 30.XX w.

2. Krakowianka, pocztówka, przed 1939 r.

3. Wystawa „Gorsety haftem malowane” w Rudniku nad Sanem

Nakrycie głowy
                                                                                                                       Podstawowym nakryciem głowy był wianek, noszony niezależnie od wieku i stanu cywilnego kobiety. Był on albo prostą obręczą okalającą głowę  lub miał kształt diademu. Wianki robiono najczęściej z wykonywanych z płótna kwiatków naśladujących polne oraz różnorakich listków.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Grupa dziewcząt w strojach tzw. krakowskich, okolice Rzeszowa, ok. 1930 r.

2. Krakowianka, wystawa w Rudniku nad Sanem

Koszula

Zawsze biała, o dowolnym kroju szyta z płótna bawełnianego, często zdobiona białym haftem maszynowym. Przy szyi miała przeważnie wykładany kołnierzyk, najczęściej okrągły. Posiadała szerokie, długie rękawy wszyte w mankiety. 

Fot. Archiwum Elżbieta - Piskorz Branekova

Młoda kobieta w stroju tzw. krakowskim, Warszawa, ok. 1920 r.

Spódnica

Była niezbyt szeroka, stosunkowo krótka sięgała co najwyżej do połowy łydki, najczęściej jednak do kolan. Szyta była z różnych tkanin, przeważnie z cienkich, kwiecistych wełnianych albo gładkich często białych. Nie zależnie od użytego materiału prawie zawsze spódnice zdobiono naszyciami z kolorowych tasiemek lub wstążeczek. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Gienia i Jadzia, fot. Ignacy Kechel, ok. 1910 r. 

2. Dziewczynka w stroju tzw. krakowskim, ok. Zamościa, ok. 1940 r.

Zapaska

Najczęściej szyta była z białej tkaniny,  przeważnie tak jak i spódnicę zdobiły ją kolorowe tasiemki lub wstążeczki, niekiedy obszywano jej brzegi białą koronką.

Zapaski białe tak jak i tiulowe często przyozdabiały białe hafty maszynowe. Były one zwykle krótkie, często miały zaokrąglone rogi i przypominały fartuszki będące częścią uniformu kelnerki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. W przedszkolu, Mińsk Mazowiecki, ok. 1955 r.

 2. Urszula w stroju. tzw. krakowskim, ok. Kielc, ok. 1931 r.

Gorset

Najważniejszym elementem stroju,  stanowiący wręcz jego symbol był  gorset. Prawie zawsze szyty z czarnego aksamitu, sznurowany kolorową wstążką (najczęściej czerwoną) lub zapinany na haftki, z patkami (kaletkami) przyszytymi wzdłuż jego dolnej krawędzi.

Gorset na obu przodach i plecach zdobiły wyszyte kolorowymi koralikami i cekinami motywy kwiatowe.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Dziewczynka w tzw. stroju krakowskim, Warszawa, ok. 1956 r.

Dodatki (korale dętki i wstążki)

Ważnym dodatkiem do stroju było kilka sznurów szklanych, wielokolorowych lub srebrnych korali tzw. dętek. Drugim wielobarwne, gładkie wstążki, którymi związywano korale lub co czyniono częściej ich pęk przypinano do gorsetu na lewym ramieniu.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Dziewczynki, Warszawa, 1908 r.

2. Procesja Bożego Ciała, ok. Kolbuszowej, ok.1950 r.

3. Dziewczyna w gorsecie ze wstążkami, ok. Węgrowa, ok. 1935 r.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój krakowski

Wesele krakowskie

Haft krakowiaków zachodnich

Czas zatrzymany

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe