2016-04-02 Strój krakowski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój krakowski. Był noszony we wsiach okalających Kraków. Jest to jeden z najbardziej znanych polskich ubiorów ludowych. Niekiedy określa się go wręcz mianem narodowego.

Ukształtował się w pełni pod koniec XVIII wieku. Podlegał różnym zmianom i przeobrażeniom. Najbardziej znana jego wersja pochodzi z przełomu XIX/XX w. i została rozsławiona przez młodopolskich artystów.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Przed ślubem, pocztówka, rys. A. Kozakiewicz, Nakład Księgarni J. Czarneckiego, Kraków, 1907

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

Świadczyło o stanie cywilnym. Panny chodziły z odsłoniętą głową. Tylko  do ślubu jako panny młode i druhny zakładały kwiatowy wianek w kształcie płytkiej czapeczki zwieńczony kwiatową rózgą.

Mężatki przysłaniały głowę chustką. Mogła być ona mała (70x70 cm) o motywach kwiatowych z tkaniny jedwabnej lub wełnianej, wiązana na karku. Często jednak używano chust dużych tzw. czepcowych (o bokach od 100 do 150 cm) wzorzystych albo białych płóciennych, zdobionych białym haftem płaskim i angielskim. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wywiązanie chusty czepcowej, zdjęcie ze strony muzea.malopolski.pl

2. Maryś, rys. P. Stachowicz

3. Zakładanie wianka, wyd. „Galeria Polska”, Kraków 

Koszula

Szyta była z bawełnianego płótna fabrycznego, jej okrągły dekolt, karczek, mankiety, rozcięcie na piersiach zdobił biały haft płaski i angielski.

Zapinano ją na guziki, spinka z koralem lub jego imitacją, przekładana niekiedy przez dziurkę przy dekolcie  pełniła  funkcję dekoracyjną.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Koszula-Kobieca-Krakowiacy-Zachodni

2. Wykrój koszuli kobiecej
a - przód; b - plecy; c - rękawy; d - mankiety; e - karczki; f - kliny pod pachę.

Gorset + Kaftan 
 
Szyto je najpowszechniej z sukna lub aksamitu w różnych kolorach. Ich przody wykańczały trapezoidalne kaletki, a tył ułożona w zakładki baskinka.

Oba te okrycia wierzchnie miały taki sam krój, z jedną tylko różnicą gorset nie miał rękawów, które posiadał kaftan.

Do ich zdobienia używano: czerwonych guziczków na nóżce, różnorodnych koralików i cekinów, metalowych i jedwabnych tasiemek, wstążeczek, pasmanterii, pomponików z różnorakich nici tzw. chwostów.

Niekiedy kompozycję uzupełniał wielokolorowy haft o motywach roślinnych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Magda,  rys. H. Uziembło, MALARSTWO POLSKIE, Wyd."Galeria Polska" Kraków  

2. Gorset-Krakowiacy-Zachodni, tył

3. Hanka, rys. P. Stachiewicz, S.M.P.Kr.

4. Gorset-Krakowiacy-Zachodni, przód

5. Wykrój gorsetu
a - przody (skroić dwa razy); b  -  ½ pleców (skroić dwa razy); d/1 i d/2 , e/1, e/2 kaletki, f - baskinka.

Spódnica

Szyta była z różnorodnych tkanin fabrycznych (jedwabnych, płóciennych oraz wzorzystych lub gładkich wełnianych). Była długa (sięgała do kostek). Rozcięcie, umożliwiające jej założenie, miała zawsze z przodu.

Przeznaczano na nią pięć kawałków tkaniny, każdy  o szerokości 70-90 cm. Cztery z nich marszczono, piąty prawie gładki tworzył przód spódnicy, całość wszywano w pasek.

Pod spódnicę wierzchnią zakładano spódnice płócienne, dzięki temu sylwetka kobiety nabierała dzwonkowatego kształtu.

Zapaska

Podobnie jak i spódnica, mogła być szyta z różnych tkanin, zwykle stosowano zasadę, że oba te elementy ubioru wykonywano z tego samego materiału. Wyjątek stanowiły te z płótna i tiulowe, noszono je do spódnic wełnianych zarówno wzorzystych jak i gładkich.

Zapaska była długa (nieco tylko krótsze od spódnicy), szyto ją najczęściej z dwóch kawałków tkaniny o szer. 70-90 cm, osłaniała przód, boki, a także część tyłu spódnicy.

Arch. Elżbieta Piskorz-Branekova

Marychna, rys. J. Kowalski, „Galeria Polska” Kraków

STRÓJ MĘSKI

Rogatywka

Jest to najbardziej znane, wręcz utożsamiane z tym regionem nakrycie głowy. Szyta była z czerwonego sukna, jej otok obszywano czarnym barankiem.

Po  prawej stronie czapki, najczęściej wtedy gdy nosił ją kawaler lub  drużba, był mocowany pęk długich piór pawich. Ich końce związywano opadającymi aż na ramię czerwonymi lub kolorowymi  wstążkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Rogatywka z piórami 

Koszula

Koszule miały zawsze krój przyramkowy, szyto je z białego samodziału lnianego lub bawełnianego płótna fabrycznego. Sporadycznie tylko przyozdabiał ją biały haft.

Jej jedyną ozdobę stanowiło zapięcie przy szyi, a było nim wiązanie z czerwonej wstążeczki lub spinka z koralem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój koszuli

Spodnie

Szyto z cienkich tkanin bawełnianych, najczęściej w wąskie pionowe paski w kolorze czerwonym lub niebieskim. Miały bardzo prosty krój,  wpuszczano je w buty lekko tylko wywijając nogawki na cholewy. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój spodni
a - przód i tył (skroić dwa razy); b - pasek.  

Kaftan bez rękawów i z rękawami

Szyto z cienkiego, dobrego gatunkowo sukna w kolorze ciemnogranatowym. Miały taki sam krój i zdobienia, różniły się tylko tym, że jeden posiadał rękawy, a drugi był ich pozbawiony.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kaftan męski, przód

2. Kaftan męski, tył

3. Wykrój kaftana
a- przody (skroić dwa razy); b - ½ pleców (skroić dwa razy); c - kołnierz; d -  klapka kieszeni (skroić dwa razy).

Były długie po kolana, dopasowane w talii, pod szyją gładko wykończone lub ze stojącym kołnierzem. Po bokach miały przykryte klapką kieszenie, a na tyle od poziomu pasa, zwisające luźno poły.

Zapinano je na haftki przyszyte w talii, otwarte na piersiach odsłaniały koszulę. Ich zdobienie mogło być bardzo różnorodne.  

Mogły je stanowić guziki: mosiężne duże i płaskie, ciemne z masy plastycznej, oraz  stosowane  jednocześnie lub osobno małe mosiężne i białe z masy perłowej. Ponadto przystrajały je jedwabne lub bawełniane pomponiki (chwosty) w kolorze czerwonym, amarantowym lub zielonym.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty Krakowiaków Zachodnich 

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Wesele krakowskie

Czas zatrzymany 

Stroje ludowe