2018-12-03 Strój warmiński

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Warmia. Mianem stroju warmińskiego określa się ubiór noszony na  terenach zamieszkałych pierwotnie przez pruskie plemię, którego ziemie zaanektował Zakon Krzyżowy Rycerzy Panny Marii, zwany powszechnie Krzyżakami.

Prusowie prawie całkowicie zostali przez nich wytrzebieni, a obszary te zaczęła stopniowo zasiedlać okoliczna ludność, w dużym stopniu mazowiecka.

Decyzją papieską w 1243 roku powstały tam trzy diecezje, dwie szybko podporządkowały się Zakonowi, tylko  w jednej biskup  zdołał utrzymać swe zwierzchnictwo terytorialne i właśnie ją zaczęto nazywać Warmią.

Po 1454 r. pierwszym Polakiem na warmińskiej stolicy biskupiej był Jan Dantyszek, później tacy znani Polacy jak Mikołaj Kopernik i poeta Ignacy Krasicki.

W pierwszym rozbiorze Polski (1772) tereny te zostały  włączone do Prus, do Polski wróciły w 1945 r.

Strój warmiński przestał być powszechnie noszony już pod koniec  XIX w., dłużej chodziły w nim kobiety.

STRÓJ KOBIECY

Nakrycie głowy

Najcenniejszą i najefektowniejszą ozdobą stroju kobiecego był czepek (twarda mycka, złota głowa). Kiedyś nosiły go wszystkie kobiety nie zależnie od ich stanu cywilnego, jednak wydana w 1694 roku ustawa zabroniła pannom używania tego nakrycia głowy.

Czepek składał się z trzech podstawowych elementów: denka w kształcie podkowy zdobionego haftem, otoku zwężającego się na obu końcach i wstążek.

Usztywnione denko i otok były jedwabne, adamaszkowe lub aksamitne. Wstążki mocowano z tyłu czepka i zawiązywano w dużą kokardę. Natomiast te przyszyte na jego przedzie były ułożone w zakładki okalały policzki kobiety, a dopiero później były związywane pod brodą.

Czepek warmiński nie był nakryciem głowy typowo wiejskim, nie wykonywano go samodzielnie, a zazwyczaj kupowano u trudniących się haftem zakonnic osiadłych w żeńskich klasztorach.

Zdobił je haft o motywach roślinnych, zbliżonych do tych na kościelnych ornatach, wykonywano go złotą, srebrną, niekiedy kolorową jedwabną nicią. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekowa

1.Haft na denku czepka

2. Bok czepka z haftem i tylnią wstążką

3. Przód i tył czepka kompozycja, Jacek Tofil

4. Bok czepka z haftem i tylnią wstążką

Spódnica (kitel) +  Spódnica z doszytym stanikiem (suknia)

Używane spódnice miały dwa różne kroje. Te starszego typu składały się z 4 prostokątnych płatów tkaniny (przedniego, tylniego i dwóch bocznych), a  spódnicy obwód wynosił ok. 3 m. Ich zapięcie znajdowało się zawsze z tyłu.

Dół takiego kitla zdobiły jedna lub dwie skośne falbanki lub naszywki z czarnej tasiemki lub aksamitu ułożonych w linię prostą, falistą lub ząbkowaną.

Kitle nowszego rodzaju szyto z 7 trapezoidalnych klinów, ich zapięcie znajdowało się na boku spódnicy. Sześć klinów miało zawsze te same wymiary, a szerokością siódmego dopasowywano spódnicę do figury.

Górną jej część wszywano w pasek, dół zdobiony był przez naszycie tasiemek lub pasów aksamitu.  

Wszystkie kitle szyto z samodziałów gładkich wełnianych oraz kraciastych. Dziewczęta, oprócz spódnic nosiły także jednobarwne suknie powstałe poprzez zszycie spódnicy (kitla) ze stanikiem. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Gospodarz i gospodyni w strojach z XIX w., mal. Jerzy Karolak, Franciszek Klonowski, Atlas warmiński, APSL, Wrocław 1960.

2. Strój kobiety zamężnej, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur, Olsztyn 1958.

Kaftan (kabat) + Stanik + Gorset (westka)

Kaftan zakładano przede wszystkim do ubioru odświętnego. Był on zazwyczaj mocno wcięty w pasie. Jego przód pasowano dwiema pionowymi zaszewkami. Plecy składały się z czterech symetrycznie zestawionych części, a prosty szew przechodził przez ich środek.

Kabat miał długie, przylegające do ręki rękawy. Przy szyi niewielki stojący kołnierzyk, zapinano go na jeden rząd gęsto rozmieszczonych guzików, te do najparadniejszych wykonywano z bursztynu. Na kaftany przeznaczano te same tkaniny co na spódnice (kitle).                                                                                  

Stanik stanowił element odzieży dziewczęcej. Mógł być noszony samodzielnie lub doszyty do spódnicy. Był ściśle dopasowany do figury, zapinany na guziki z sukna  najczęściej czerwonego lub z lnianej tkaniny. 

Gorset był także elementem stroju dziewczęcego. Przeznaczano na niego tkaniny samodziałowe lub fabryczne. Sięgał do linii bioder, był mocno dopasowany w talii, pod szyją miał głęboki, półokrągły dekolt. Niekiedy jego dolną krawędź, przody, podcięcia pod pachami i przy dekolcie lamowano czarną taśmą.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Kaftan (kabat), Franciszek Klonowski, Atlas warmiński, APSL, Wrocław 1960.

2. Gorset (westka), Franciszek Klonowski, Atlas warmiński, APSL, Wrocław 1960.

Zapaska

Była bardzo rzadko noszona do stroju odświętnego, niekiedy zakładały ją dziewczęta. Prawie zawsze była wykonywana z tkaniny samodziałowej.

Zapaski codzienne były duże, szerokie najczęściej pasiaste wykończone na dole skośną falbanką lub koronką szydełkową. Dziewczęce  były znacznie węższe, zwykle białe, niekiedy zdobiła je także koronka. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

STRÓJ MĘSKI

Nakrycie głowy

Najpowszechniej używano filcowych kapeluszy o niskiej cylindrycznej główce z szerokim lekko wywiniętym ku górze rondem; latem kapeluszy słomianych, a zimą czapek z futrzanym otokiem i sukiennym denkiem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kawaler i Panna w strojach warmińskich, pocztówka, projekt graficzny Irena Czarnecka

Koszula 

    
Miała krój przyramkowy, szyta była z samodziałowych tkanin lnianych lub bawełnianych fabrycznych. Miała mały wywijany kołnierzyk, lekko przymarszczone rękawy wszyte w wąski mankiet.

Kamizelka (kaftan bez rękawów i z rękawami)

Kamizelka z rękawami była szyta z wełnianych lub bawełnianych tkanin samodziałowych w kolorze niebieskim, granatowym, ciemnoczerwonym, zielonym i brązowym. Były one gładkie lub w drobne prążki.

Miała prosty krój, długie przymarszczone na ramionach rękawy, zapinano ją na 8 metalowych guzików. Natomiast kamizelka bez rękawów, która weszła w modę później miała bardzo różnorodne kroje.

Na jej wykonanie przeznaczano zarówno tkaniny samodziałowe jak i fabryczne, te ostatnie często w kolorze czerwonym, niekiedy jej plecy szyto z podszewki. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój warmiński, pocztówka, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony - 31), po 1966 r. 

Sukmana

Noszona przez zamożnych wieśniaków była szyta z sukna niebieskiego, granatowego lub brązowego, biedni zadawalali się sukmanami szytymi z  barwionych samodziałów lnianych.

Była ona odcięta w pasie, miała podkreśloną talię, szeroki dół. Rękawy z nałożonym mankietem, przy szyi stojący kołnierz i wykładane klapki odszyte czarną tasiemką.  Sukmany zapinano na jeden lub dwa rzędy guzików.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężczyźni w sukmanach, Teodora Modzelewska, Stroje ludowe Warmii i Mazur, Olsztyn 1958.

Spodnie

Używano dwa typy spodni. Te starszego typu były krótkie, związywane poniżej kolan wstążką szyte z lnianych samodziałów białych, granatowych i w drobne prążki. Później używane zwano portkami najprawdopodobniej od partu czyli samodziału lnianego w kiepskim gatunku. 

Miały one krój zbliżony do współczesnego, tyle tylko, że nie posiadały rozporka, a ich zakładanie umożliwiało zapięcie na lewym boku. Szyto je z różnorodnych tkanin. 

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty warmińskie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu