2020-02-23 Strój pałucki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Wielkopolska. Strój pałucki. Pod względem historycznym Pałuki (region etnograficzny i geograficzny) są częścią Wielkopolski. Do rangi stolicy regionu obecnie pretendują Kcynia, Szubin i Żnin.  

Nazwa  Pałuki wywodzi się najprawdopodobniej od wyrazu łuk (łęk, łęg) oznaczającego trawiastą nizinę pomiędzy gruntami ornymi lub niewielkie wzniesienia o łukowatym kształcie często występujące na tym terenie. 

Region ten nie stanowił oddzielnej jednostki terytorialno-administracyjnej,  dlatego też nigdy nie zaistniała potrzeba  wyznaczenia jego stolicy. Granice Pauk  na północy (od Krajny) i na wschodzie (od Kujaw) wyznacza  rzeka Noteć, od południa  i wschodu  region ten sąsiaduje z centralną Wielkopolską.

Pałuki to region typowo rolniczy, z dobrymi glebami i wysoką kulturą agrotechniczną.

Męski ubiór przestał być noszony na jego terenie pod koniec XIX w., kobiecy przed I wojną światową. Obecnie  strój  ten stał się   ubiorem   członków  zespołów regionalnych oraz  twórców ludowych.

         
STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Zgodnie z tradycyjnymi zasadami - panny, tak jak i w innych regionach Polski, splatały włosy w warkocze. Po zamążpójściu nie ścinały ich tylko zaczesywały gładko z przedziałkiem, a po środku głowy upinały w rodzaj  koka w kształcie ósemki. 

Dopiero na taką fryzurę nakładały,  do stroju odświętnego  czepek, a do codziennego  wełniane lub płócienne  chustki. Do połowy XIX wieku noszono czepce płócienne z karbowaną falbanką wokół twarzy,  obwiązane zwiniętą w rulon jedwabną chustką.

Dopiero podkoniec XIX w. pojawiły się haftowane czepce tiulowe z początkowo krótkimi, a potem długimi wiązaniami. Zgodnie z miejscową tradycją moda na ten nowy typ nakrycia głowy jest związana z pielgrzymką Pałuczanek do Rzymu.

Tam na audiencji u papieża zobaczyły pątniczki, z któregoś z krajów romańskich. Bardzo spodobały się im noszone przez nie czepce, po powrocie do domu zaczęły szyć i zdobić swoje zgodnie z tą podpatrzoną modą.

Czepek pałucki składa się z okrągłej główki, której krawędź  zdobią dwa rzędy ułożonego w zakładki tiulu, pomiędzy które  jest wszywana dla ozdoby biała, niebieska, a dla wdowy fioletowa wstążka. 

Do główki czepka  doszywane są  długie,  szerokie,  sięgające  do  kolan wiązania, których nie związywano tylko spinano  pod  brodą  broszką albo puszczano luźno.  Zarówno główkę czepka jak i wiązania zdobił biały haft o motywach roślinnych. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czepek, wystawa „ Z głową w chmurach? Czepce, czepki i półczepki”, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

2. Czepek

3. Główka czepka zdobiona białym haftem

4. Wiązadło czepka zdobione białym haftem

5. Wiązadło czepka zdobione białym haftem

Koszula + Kryza
 
Koszula była szyta z dwóch rodzajów lnianego samodziału. Górną widoczną wykonywano z tkaniny w lepszym gatunku, dolną z gorszej.  Miała ona  krój przyramkowy. Jej mankiety zdobił skromny biały haft, przy szyi miała ona kołnierzyk - stójkę.

Kryzę zakładano na koszulę. Była ona szyta z bawełnianego płótna, którego szeroki pas po przymarszczeniu wszywano w oszewkę. Brzegi kryz wykończone były dużymi zębami, a całą ich powierzchnię ozdabiał  biały haft angielski.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kryza

2. Kobieta w stroju pałuckim, wystawa stała w Muzeum Etnograficznym w Toruniu

Gorset (sznurówka) + Kaftan (kabat)

Gorset był elementem ubioru dziewczęcego. Szyto go z tkaniny wełnianej, a jego brzegi zdobiła czerwona, układana w drobne zakładki tasiemka.

Kaftaniki nosiły przede wszystkim mężatki. Początkowo szyto je z tkanin samodziałowych, od początku XX wieku z  fabrycznych, używając  głównie aksamitów lub wełenek w kolorze ciemnozielonym,  fioletowym,  brązowym,  granatowym,  najczęściej jednak czarnym. 

Dolną krawędź kaftana,  przody i rękawy przy dłoniach zdobiły odszycia z paska materiału ułożonego w drobne zakładki. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w stroju pałuckim, wystawa stała w Muzeum Etnograficznym w Toruniu

Spódnica (derdok) + Halka (podspódnik) 

Spódnice najstarszego typu szyto z ciemnych, pasiastych, wełnianych samodziałów.  Przed I wojną  zaczęto je powszechnie wykonywać  z tkanin fabrycznych, zimowe z granatowych, bordowych, brązowych i czarnych wełen, letnie najczęściej z żółtych adamaszków lub kwiecistych perkali. 

Mężatki nosiły spódnice sięgające prawie do kostek, panieńskie były znacznie krótsze.

Halka zakładana była do stroju odświętnego,  najczęściej  zakładano ich jednocześnie dwie, najpierw białą  płócienną, która była krótsza i węższa od czerwonej wełnianej tzw. piekielnicy. 

Dolna  krawędź halki płóciennej była wykończona obdzierganymi zębami, powyżej  nich wyszywano  białą nitką, haftem angielskim niezbyt skomplikowane motywy roślinne. Natomiast na halkach czerwonych  haftowano czarną nitką ułożone, najczęściej na esowatej gałązce listki i stylizowane kwiatki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Haft na wełnianej halce tzw. piekielnicy

2. Haft na wełnianej halce tzw. piekielnicy

Zapaska

Do  początków XX  wieku w okresie zimowym używano  zapasek  z wełnianych, z pasiastych samodziałów, najczęściej z tłem w kolorze czarnym lub  ciemnozielonym.  Pożytkowano je w dwojaki sposób,  zakładając na spódnicę lub  zarzucono na  ramiona (wtedy pełniły rolę okrycia wierzchniego).

Do stroju zakładanego w dni cieplejsze używano zapasek z tkanin  w drobne paski, zazwyczaj czerwono - białe. Wzdłuż jednego ich boku lub wzdłuż trzech haftowano białymi nićmi, wypukły ornament roślinny. Najczęściej tworzyły go kwiatowe elementy i listki na faliście ułożonej gałązce.

Ponadto w pierwszych latach ubiegłego wieku powszechnym stało się noszenie zapasek z gładkich tkanin fabrycznych. Ogólnie obowiązującą zasadą  było, że dziewczęce zapaski były węższe i krótsze od tych zakładanych przez gospodynie. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobieta w stroju pałuckim (po lewej stronie), wystawa stała w Muzeum Etnograficznym w Toruniu

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Do stroju odświętnego noszono czarne, filcowe kapelusze tzw. ryjoki,  ozdobione wstążką, za którą po prawej stronie kapelusza  zatykano  bukiecik papierowych kwiatów.

Ponadto noszono granatowe lub czerwone rogatywki (rogożki),  dla ozdoby przypinano do nich długie, pawie pióro. Zimą, bogaci  mężczyźni używali czapek tzw. boby, szyto je z futra runem do wewnątrz. Brzeg  czapki wywijano, im zamożniejszym był gospodarz tym szerszy był widoczny pas futra.  

Do ubioru mniej uroczystego, głównie letniego noszono czarne lub granatowe  tzw. maciejówki z lakierowanym daszkiem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój pałucki, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony)

Koszula

Szyta była z  samodziału  lnianego, miała krój  przyramkowy, przy szyi mały kołnierzyk, a przy dłoniach wąskie mankiety.

Natomiast na koszule noszone w schyłkowym okresie przywdziewania stroju   przeznaczano płótna z  tkaniny bawełnianej  i miały one krój  miejski, a  przy szyi wysoki,  stojący, dopinany  kołnierzyk, pod którym wiązano jedwabną chustkę.

Spodnie

Do końca XIX w. na spodnie przeznaczano białą lub ciemną, samodziałową tkaninę, jasne noszono głównie latem, ciemne w okresie zimowym. Wszystkie miały bardzo prosty fason, a na przedzie rozcięcie przysłonięte klapką.

Z początkiem XX w. zaczęto szyć spodnie z wełnianych tkanin fabrycznych, niekiedy z czarnego sukna. Uległ zmianie także  ich krój coraz częściej wzorowany na modzie miejskiej.

Kaftan (jaka)

Zakładano go na koszulę, był to luźny, krótki kaftan z długimi rękawami. Starsze szyto z wełnianego samodziału w różnych kolorach, na świąteczne przeznaczając zwykle tkaninę barwioną na czerwono.

Na później noszone kupowano sukno czerwone,  biedni zadawalali się flanelą w tym samym kolorze. Kaftan ten noszono pod okrycie wierzchnie bez rękawów tzw. żupan  lub sukmanę albo tzw. płaszcz.

Kaftan (żupan) + sukmana  + tzw. płaszcz
                                                                                                                                                 Kaftan zakładano bezpośrednio na koszulę lub pod kaftan tzw. jakę.  Szyto go z  granatowej, niekiedy także zielonej wełny, zawsze  podszywano całość czerwoną podszewką. Sięgał do kolan, miał  krój kontuszowy, przody  proste i luźne, natomiast plecy suto marszczone lub fałdowane. 

W XIX wieku przepasywano te kaftany pasami z kolorowej wełny, najczęściej czerwonymi.

  
Sukmana była noszona do końca XIX wieku, sięgała do połowy łydki. Szyto ją z  granatowego sukna i podszywano  kolorową podszewką, najczęściej czerwoną.

Płaszcze zaczęto nosić w pierwszych latach minionego wieku. Były one długie,  z tyłu suto marszczone, zapinane na guziki. Szyto je z tkanin  fabrycznych w ciemnych kolorach.   

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:    

Hafty pauckie

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe