2020-02-25 Strój wieluński

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Łódzkie. Strój wieluński.

Noszono go na leżącej pomiędzy górną Wartą a Prosną ziemi wieluńskiej. Ziemia ta jest położona na pograniczu Wielkopolski, Małopolski i Śląska, stanowiła już w średniowieczu odrębną jednostkę administracji państwowej.

Jej granica wschodnia biegnie w pewnym oddaleniu od prawego brzegu Warty, południową wyznacza Liswarta, zachodnią Prosna, a północna przekracza rzekę Łużycę (w jej środkowym biegu) i opiera się o rzeczkę Oleśnicę (lewy dopływ Warty).

Ubiór męski na tym terenie wyszedł z powszechnego użycia w pierwszych latach XX wieku. Największy wpływ na ten gwałtownie przebiegający proces miała sezonowa emigracja, po powrocie z niej mężczyźni nie chcieli już nosić odzieży tradycyjnej.

Strój kobiecy przetrwał znacznie dłużej, ale już po II. wojnie światowej używano go już tylko okazjonalnie. Był on prawie w całości szyty z tkanin samodziałowych.

 
Strój kobiecy  

Nakrycia głowy
 
Dziewczęta, tak jak i na innych terenach Polski, chodziły z odsłoniętą głową. Natomiast nakryciem głowy kobiety zamężnej był czepek, a znano ich w tym regionie aż 4 podstawowe typy.

Najstarszy z nich tzw. czepek dynty powszechnie noszony w 2. połowie wieku XIX,  wyszedł z mody w pierwszych latach minionego stulecia. Jego wyjątkowo duża, tiulowa i często ozdobiona białym haftem główka, nie tylko osłaniała głowę, ale także otaczała ją na kształt aureoli. Wokół twarzy okalały ją tiulowe, rurkowane i silnie krochmalone falbanki.

Dodatkowo czepek zdobiła zwinięta w rulon jedwabna chustka wywiązana nad czołem w węzeł.

Jego miejsce zajął czepek tzw. pod chustkę (krymka), noszono go powszechnie do I wojny światowej. Szyto z gładkiego płótna fabrycznego, wzorzystego batystu o delikatnych wzorach, rzadziej z fabrycznej, bawełnianej koronki. Miał on kształt dziecięcej czapeczki, okalał ściśle głowę, przy twarzy wykończony był tiulowymi, silnie ukrochmalonymi falbankami.

Na główce tego czepka, przykrywając ją całkowicie wiązano złożoną po przekątnej i wiązaną w węzeł na karku wełnianą chustkę tzw. marynuskę w kolorze czerwonym lub bordo. 

 
Przed I wojną światową modnymi stały się tiulowe, zdobione białym ręcznym lub maszynowym haftem czepce tzw. okrągłe (chłopki). Mogły mieć one dwie szarfy w kształcie wydłużonego trapezu o dł. ok. 75 cm, które związywano pod brodą w dużą kokardę lub były ich pozbawione.

Główkę tego czepka sporządzono z kwadratowego płata tkaniny o wyraźnie zaokrąglonych rogach. Miała kształt baniastej czapeczki i wzdłuż całego obwodu obszyta była tiulowymi, rurkowanymi i silnie ukrochmalonymi falbankami.

Czepki te noszono jeszcze w okresie międzywojennym. Zwykle były one samodzielnym nakryciem głowy. Jedynie w czasie zimowo-jesiennych chłodów zakładano na nie różowe lub kremowe wełniane chustki, a w zachodniej części regionu (przy granicy ze Śląskiem) bawełniane  o brzegach wykończonych frędzlami tzw. licówki w kolorze czarnym lub kremowym.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Czepek tzw. dynty, Bogusława Wiluś, Wieluńskie czapkarstwo ludowe sztuka układania i haftowania czepków, Wieluń 1993.

2. Czepek tzw. krymka, Bogusława Wiluś, Wieluńskie czapkarstwo ludowe sztuka układania i haftowania czepków, Wieluń 1993.

3. Czepek tzw. krymka

4. Czepek tzw. chłopka bez wiązań, Bogusława Wiluś, Wieluńskie czapkarstwo ludowe sztuka układania i haftowania czepków, Wieluń 1993.

5. Czepek tzw. chłopka z wiązaniami

Koszula + Kryzka
  
Koszula sięgała zaledwie do pasa, szyta była z białego płótna samodziałowego, miała krój poncho podłużnego i szerokie rękawy wszyte  w mankiet. Przy szyi wykończenie stanowiła niewielka oszewka, rzadziej  wykładany kołnierzyk o brzegach obdzierganych wąską koronką szydełkową. 

 
Kryza była zakładana na koszule, bez kołnierzyka, na jej wykonanie przeznaczano cienkie płótno bawełniane, batyst lub tiul, niekiedy całe robiono z koronki szydełkowej.

Kryzy szyte z tkanin tworzył wąski, równy obwodowi szyi pas podwójnie złożonej materii, do którego doszywano mocno przymarszczoną kryzkę właściwą o szerokości około 10 cm. Jej brzegi były wykończone niewielkimi ząbkami lub obrobione koronką szydełkową, a powierzchnia ozdobiona białym haftem angielskim.

Kryzę zapinano pod szyją na  guziczek lub związywano tasiemką.

Suknia (burok)

Składała się ze spódnicy i staniczka (oplicka), niekiedy mianem tym określano samą tylko spódnicę. Staniczki szyto z gładkich lub wzorzystych tkanin fabrycznych, rzadziej z aksamitu lub samodziału w prążki, zapinano go na guziki.

Na dolną część sukni przeznaczano płat pasiastego samodziału wełnianego o długości od 3 do 5 metrów, jego szerokość równała się długości spódnicy. Tkaninę układano w drobne fałdki, rozmieszczone głównie na bokach i tyle spódnicy, czyniono to szczególnie starannie w wypadku tkanin w prążki.

Fałdy były tak układane, że paski skrywały się w nich i burok sprawiał wrażenie jednobarwnego, paski stawały się widoczne dopiero, gdy kobieta się poruszyła.  

Spódnicę, w części dolnej zdobiono niekiedy paskiem lub paskami czarnego aksamitu. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Suknia tzw. burok

2. Stroje kobiece, katalog wystawy,  Jak się wieś ubierała w niedziele i od święta, Wielun 1993

3. Wykrój sukni (buroka):
a - przód sukni; a/1 i a/2 części stanika (skroić dwa razy); a/3 - przednia część spódnicy sukni (skroić dwa razy); b - tył sukni; b/1- część pleców; b/2 i b/2 - części pleców; b/3 -  tylnia część spódnicy sukni (skroić dwa razy).

Zapaska do pasa i Zapaska naramienna

Zapaski do pasa i naramienne (zarzucane na ramiona pełniły rolę okrycia wierzchniego) jeszcze w początkach XX w. sporządzano z pasiastych samodziałów, które przypominały te przeznaczane na suknie.

Tkanina przeznaczona na zapaskę miała zwykle około 70 cm szerokości i 140 cm długości. Marszczono ją wzdłuż jednego z dłuższych boków i wszywano w oszewkę z pasa materiału złożonego na pół lub barwnej tasiemki. Szczególnie starannie, tkając specjalny ozdobny pas tkaniny przygotowywano oszewki do zapasek naramiennych. 

       
Oprócz samodziałowych noszono także, zgodnie z nowszą modą zapaski z wełnianych i bawełnianych tkanin fabrycznych. Były one dosyć długie (sięgały prawie do krawędzi sukni) i szerokie, zdobiono je zakładkami, tasiemkami, falbankami oraz koronkowymi wstawkami i obszyciami.

Starsze kobiety używały zwykle zapasek ciemnych z falbaną u dołu. Młodsze preferowały kolor biały i barwy jasne, niekiedy ich zapaski szyto z perkalu zdobionego maszynowym haftem angielskim.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska z tkaniny fabrycznej

2. Marianna Ogrodowczyk z Bieniądzic w stroju ludowym, pocztówka. okres międzywojenny

3. Zapaska naramienna z wełnianego, pasiastego samodziału

Kaftan (jubka, jaka)

Szyty był z niezbyt grubych, często granatowych (dla starszych kobiet) i amarantowych, niebieskich, zielonych (dla młodszych) tkanin (sukno, aksamit, cienkie wełenki fabryczne). Miał on okrągłe wycięcie pod szyją,  proste pozbawione zaszewek przody, gładko wszyte rękawy i nieco  dłuższe plecy z lekko zaokrągloną dolną krawędzią tzw. ogonem.

Kaftany sukienne były dodatkowo ocieplane grubą tkaniną wszywaną pomiędzy zewnętrzny materiał i podszewkę. Zdobiły je naszycia z pasów czarnego futra baraniego lub karakułowego, rozmieszczone wzdłuż dolnej krawędzi, na rękawach (przy dłoni) i na obu przodach (w pewnym odstępie) od brzegu.

Natomiast kaftany z tkanin lżejszych miały na obu przodach pionowe szczypanki (od 4 do 6), a ponadto przyszytą do dolnej krawędzi koronkę, a powyżej ozdobną pasmanterię, a na obu rękawach naszycia w formie mankietu z gipiury i pasmanterii. Wszystkie kaftany zapinano na przyszyte najczęściej w jednym rzędzie guziki lub na zatrzaski.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kaftan tzw. jubka

Strój męski 

Nakrycia głowy

Pod koniec XIX w. najpowszechniej noszono wysokie czapki szyte tzw. baranice z baraniego futra noszone runem na wierzch. Ponadto używano granatowych rogatywek o średnio wysokiej główce z otokiem z czarnego baranka.

W początkach ubiegłego wieku ich miejsce zajęła maciejówka (rydelek) czyli czarna lub granatowa czapka o uniesionej przedniej części denka, z tekturowym daszkiem lakierowanym na czarno i umieszczonym  nad nim paskiem mocowanym dwoma guziczkami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Typy ludowe z ziemi wieluńskiej (mężczyzna w baranicy), pocztówka, okres międzywojenny

2. Strój wieluński, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony).

Koszula

Miała krój poncho podłużnego, szyta z białego płótna samodziałowego. Była ona długa, sięgała do połowy ud, miała przy szyi zapinaną na dwa guziczki stójkę lub wykładany kołnierzyk i szerokie wszyte w mankiet rękawy. Krawędzie kołnierzyka i przody zdobiły rzędy białej stebnówki. 

Okrycia wierzchnie

Kamizelka (kamuzela, lebik) + Kaftan (spencerek) + Sukmana (kapota)

Kamizelka (kamuzela, lebik) zakładana była na koszulę. Świąteczne szyto z czarnej lub granatowej tkaniny wełnianej, codzienne z lnianego samodziału farbowanego na modro lub szaro-niebiesko.

Miała ona proste przody, pod szyją głębokie, owalne lub okrągłe wycięcie, sięgała do pasa, zapinana była na  jeden rząd guzików. 

Kaftan (spencerek) szyto z  wełnianych tkanin samodziałowych w kolorze zielonym, czarnym, modrym lub granatowym. Noszono je samodzielnie lub razem z kamizelką. Kaftan sięgał do połowy bioder, miał prosty krój, pod szyją wykładany kołnierzyk lub stójką, po bokach dwie cięte kieszenie, zapinano go na jeden rząd guzików.

Sukmana (kapota) szyta była z sukna samodziałowego barwionego na kolor granatowy lub czarny. Mniej zamożni gospodarze szyli kapoty z grubego, barwionego na te same kolory co i sukno lnianego samodziału.

Sukmana była odcinana i mocno dopasowana w pasie. Składała się z dwóch części, górna tzw. stan miała dwa łukowate cięcia, dolna tzw. spódnica była z  tyłu ułożona w liczne fałdy. Sukmana ta miała dwudzielne, wykładane klapki, na bokach cięte, kieszenie, zapinana była (do linii pasa) na jeden lub dwa rzędy guzików.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Sukmany

Spodnie

Szyto z wełnianych lub lnianych tkanin najczęściej w kolorze modrym i zielonym. Nogawki spodni były szerokie (każda z jednego kawałka tkaniny), górna część  przymarszczona i wszyta w oszewkę, którą zapinano  z boku  na guzik.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Czepiec wieluński 

Encyklopedia stroju ludowego

Stroje ludowe

Encyklopedia haftu