2010-11-24 Wypiek chleba

Wypiek chleba w kulturze ludowej był jednym z ważniejszych „egzaminów dojrzałości” dziewcząt. Nie tylko należało wykazać się umiejętnościami kulinarnymi, ale także magicznymi. Wyrób chleba był bardzo mocno obwarowany licznymi nakazami i zakazami.

W opak izba, w opak piec,
Nie umniała chleba piec,
Jedne kukle upiekła
I z nią za piec uciekła.

Pomaluśku wykręcaj
Pieca dupą nie trącaj,
Pieca trzeba na zimę,
Nie każden ma pierzynę. 
(za: Oskar Kolberg, Dzieła Wszystkie, t. 42, s. 89.)

Fot. Z wystawy "Rola chleba w kulturze ludowej" w Fabryce Sztuk w Tczewie

Chleb najczęściej pieczono raz w tygodniu, w sobotę. Jednak rozczyn przygotowywano już w piątek – jedyny dzień tygodnia, w którym obowiązywał bezwzględny zakaz pieczenia. Piątek był dniem męki Chrystusa, w kulturach pogańskich także miał związki ze śmiercią, wtedy też łatwiejszy był kontakt z zaświatami. Z tego samego powodu chleba nie pieczono w święta doroczne i rodzinne związane ze śmiercią.

Praca w dzień świąteczny była uważana z grzech. Złamanie tabu groziło poważnymi konsekwencjami.

Ograniczenia dotyczyły również osób. Chleba nie mogły piec osoby uznane za nieczyste, czyli miesiączkujące kobiety oraz ludzie mający kontakt z krwią.

Na dobry wypiek wpływało zachowanie wszystkich spraw technologicznych, włącznie z kierunkiem ucierania ciasta z lewej na prawą (kolejny związek z kulturą magiczną: wierzono, że jest to kierunek ku górze i powoduje wzrost).

W niektórych regionach, np. w Tykocińskim na wyrobionym cieście rysowano krzyż i wyciskano cztery dołki, do których wlewano wodę. Tak przygotowane ciasto pozostawiano do rośnięcia. Ważna była konsystencja ciasta i szybkość wzrostu: nie mogła być ani za wolna, ani zbyt burzliwa.

Gospodynie potrafiły niwelować nieprawidłowości za pomocą czynności magicznych. Cały proces wyrobu i pieczenia ciasta mógł zostać zniweczony nawet przez złe wkładanie chleba do pieca.

Fot. Achiwum własne - Piec w jednej z chat w Białostockim Muzeum Wsi

Należało uważać, żeby wyrobionych bochnów chleba nie przewiał wiatr, ponieważ będzie zakalec. Żeby nie zauroczono ciasta chlebowego, przy wkładaniu do pieca, drzwi izby były zamknięte. Z tego powodu wyganiano także wszystkie zwierzęta, nawet kota czy psa.

Chleba nie kładziono bezpośrednio w piecu, tylko na liściach, najczęściej chrzanu, kapusty lub tataraku.

Fot. Archiwum galeriachleba.bogspot.com

Przy wkładaniu do pieca, prawą ręką należało zrobić w powietrzu znak krzyża, żeby diabeł siedzący na piecu nie uderzył anioła w twarz.

Podczas pieczenia chleba nie należało siadać, czy też przechodzić pod łopatą. Za złamanie zakazu groziła kara, np. wyłysienie. Oprócz tego nie było można ziewać (żeby nie odchodziła skórka), chwalić się, wykrzywiać twarzy, a nawet jeść.

Bardzo ważną czynnością było także wyjmowanie chleba z pieca. Dobra gospodyni delikatnie pukała w pieczywo i po odgłosie potrafiła rozpoznać, czy chleb jest już upieczony, czy też nie. Niektórzy przykładali chleb do nosa, policzków lub łysa (czoła). Jeśli czoło było czerwone, chleb był upieczony.

Chleb w domostwie powinien leżeć na honorowym miejscu, bardzo często przy świętym kącie. Ludność wiejska uważała także, żeby nie przewrócić bochenka, ponieważ konsekwencją było niepowodzenie w gospodarce.

Wszelakie rygory obowiązywały także przy zaczynaniu nowego bochenka: stary musiał być całkowicie zjedzony,  nie zaczynano nowego bochenka po zachodzie słońca, a od spodu kreślono znak krzyża.

Razem z chlebem gospodynie piekły bardzo często mniejsze placuszki, tzw. podpłomyki, którymi obdarowywano dzieci, starców, żebraków oraz, co niemniej ważne, duchy opiekuńcze.

Kamila Gillmeister, Radosław Wiecki - Centrum Wystawienniczo – Regionalne Dolnej Wisły w Tczewie 

Wystawa "Rola chleba w kulturze ludowej" http://wiano.eu/article/677

Magia dzieży i pieca http://wiano.eu/article/690