2016-07-06 Encyklopedia makatek

ENCYKLOPEDIA MAKATEK. Makatki, haftowane obrazy, niejednokrotnie z wyszytą sentencją, podbijały najpierw domy mieszczańskie, potem robotnicze, a na koniec także wiejskie. Największy rozkwit „makatkowej mody” przypada na różne okresy XX wieku.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

HISTORIA

„Ojczyzną” makatek kuchennych były tereny dzisiejszych Niemiec i Holandii. Używano ich tam powszechnie już w początkach XIX wieku. Z czasem rozpoczęły one swą stopniową ekspansję na wschód i południe Europy.

Na przełomie XIX i XX wieku zadomowiły się, i już na dobre, i w innych krajach, najpierw w domach mieszczańskich, potem robotniczych, a na koniec także wiejskich. Ten ostatni etap ich migracji miał najczęściej miejsce po pierwszej wojnie światowej.

Największy rozkwit "makatkowej mody" w poszczególnych krajach i regionach oraz w różnych grupach społecznych przypada na różne okresy XX w.

Najdłużej makatki używane były, bo jeszcze w ostatnich dziesięcioleciach XX w., na terenie Słowacji i Węgier. Wszędzie w sposób prosty i obrazkowy propagowały rolę kobiet w XIX-wiecznym społeczeństwie, były odzwierciedleniem głoszonych w tym okresie maksym i ideałów związanych z idealną rodziną.

Najbardziej znaną i powszechnie propagowaną była sentencja   niemiecka tzw. trzy K  (Kinder, Küche, Kirche  - dzieci, kuchnia, kościół), której autorem był najprawdopodobniej cesarz Wilhelm II. 

W Polsce, po drobnej modyfikacji brzmiała ona: Kuchnia, Kościół, Kołyska. 

Natomiast w Anglii powszechnie głoszoną była maksyma Barefoot and pregnant (boso i w ciąży). Sugerowała ona, że  kobiecie nie są potrzebne buty, ponieważ jej podstawowym zadaniem jest rodzić i wychowywać dzieci, a zatem nie opuszczać domu.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

WYSTĘPOWANIE   

Makatki - poza Niemcami i Holandią - występowały w Anglii, Austrii, na  Białorusi Zachodniej (w części graniczącej z Polską) oraz  w Bułgarii, Czechach, Estonii, Holandii,  Francji (w tym wypadku jedynie w  Alzacji i Lotaryngii), na  Litwie, Łotwie, w Macedonii, Niemczech, Polsce, Rosji, Serbii, na  Słowacji, Słowenii, Ukrainie, Węgrzech i w krajach skandynawskich.

Stanowiły element wyposażenia wnętrz niezależnie od wyznania religijnego gospodarzy, były używane w domach zarówno katolików, protestantów jak i ludności obrządku wschodniego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova    

MIEJSCA  ZAWIESZANIA 

Makatki umieszczano najczęściej w kuchniach. Podkreślały czystość, porządek i przytulność miejsca będącego sercem każdego domostwa – kuchni, które to wnętrze w rodzinach o chłopskim i robotniczym rodowodzie pełniło specyficzną i ważną funkcję.

Tam  były zaspakajane podstawowe potrzeby życiowe jej członków (gotowano, jedzono, myto się, wykonywano drobne prace domowe). Tam zazwyczaj przesiadywano w powszednie, jak i świąteczne dni oraz przyjmowano sąsiadów i mniej znaczących gości.

Dlatego też gospodynie zwracały szczególną uwagę na przyozdobienie tego miejsca.

Najczęściej makatki lokowano nad stołem, kuchnią, przy szafkach lub półkach na naczynia, na framugach drzwi łączących wnętrza. W innych pomieszczeniach zwykle zawieszano je wzdłuż  łóżek lub ław, ale także przy różnorakich szafkach, komodach i stolikach.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

FORMY I KSZTAŁTY

Określenie makatki obejmowało nie tylko zawieszane na ścianach prostokątne, sporadycznie kwadratowe, tkaniny ozdobione haftem, najczęściej o wymiarach ok. 50x70cm. 

Miano to przynależało także  makatkom  tzw. kranowym (prostokątny kawałek tkaniny z wycięciem na kran), dwustronnie haftowanym ręcznikom (zawieszane na specjalnych drążkach przysłaniały ręczniki użytkowe), różnorakim kieszonkom (do przechowywania drobnych przedmiotów), ząbkom (przypinanym do półek), oraz jedno lub dwuczęściowym portierom wieszanym na futrynach drzwi.      

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz- Branekova

                                    
TKANINY  i TECHNIKI  HAFCIARSKIE 

Surowcem na wszelkiego rodzaju makatki były początkowo samodziały z różnych włókien, bardzo szybko jednak ich miejsce zajęły bawełniane tkaniny fabryczne.

Najstarszym i najpowszechniejszym haftem na makatkach był haft konturowy wykonywany sznureczkiem (ściegiem wodnym). 

W końcowej fazie "mody makatkowej" pojawiały się na nich także hafty płaskie i krzyżykowe, którymi wyszywano cały motyw lub uzupełniano, wzbogacano wzór konturowy.

W połowie minionego stulecia zarówno makatki jak i ręczniki haftowane często i chętnie zastępowano drukowanymi. Umieszczane na nich motywy i napisy były bardzo podobne jak na wyrobach haftowanych.

Zdobiący je fabryczny druk był jednobarwny (zwykle niebieski) lub wielokolorowy. 

Podstawowym atutem tych wyrobów było to, że natychmiast po zakupie nadawały się do używania, i nie wymagały dodatkowego nakładu pracy i były tanie. Najczęściej krawędzie całej makatki podwijano i podszywano ręcznie lub maszynowo białą nitką. 
 
KOLORYSTYKA HAFTÓW

Do wyszyć makatkowych, wykonywanych sznureczkiem używano początkowo nici w jednym kolorze. W  Polsce były one najczęściej niebieskie, chociaż występowały też czerwone lub czarne.

Najprawdopodobniej na kolorystykę najstarszych makatek miała wpływ ceramika produkowana w Delfach (Holandia). Była ona zawsze biała, zdobiły ją  kobaltowe wzory, które przetrwały na makatkach jako wzory tzw. holenderskie (wiatraki, łodzie, ludzie w strojach etnicznych).

Z czasem makatkowe hafty stały się wielobarwne, niekiedy naturalistyczne i wręcz pstrokate. Makatki zdobione haftami płaskimi i krzyżykowymi były już na ogół wielokolorowe, rzadziej jednobarwne i wtedy najczęściej czarne lub czerwone.

Do wyszywania używano przede wszystkim  nici wyrobu fabrycznego, chociaż sporadycznie także farbowanych domowymi sposobami.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

MAKATKOWE MOTYWY   

Zwykle motywy miały charakter schematyczny, płaski, uproszczony, rysowano je bez zachowania perspektywy, nie zawsze zachowując właściwe proporcje postaci i przedmiotów.

Konturowy typ przedstawienia postaci ludzi, zwierząt oraz przedmiotów odwoływał się do wyobraźni oglądającego i dzięki temu naiwne obrazki stawały się czytelne i zrozumiałe. Często ważnym ich uzupełnieniem był  tekst pisany.

Makatki pełniły rolę schematycznego, obrazkowego leksykonu, który kreował  wartości uważane za najważniejsze w życiu kobiety i jej rodziny. Dlatego też  występowały na nich  motywy dwojakiego rodzaju: religijne i świeckie. 

Na makatki związane z wiarą duży wpływ miała moralizatorska tradycja religii protestanckiej. Natomiast motywy świeckie odzwierciedlały życie nie tylko kobiety, ale w ogóle człowieka.

Mówiły o domu rodzinnym, ojczyźnie (szczególnie tej utraconej), miłości (zarówno spełnionej jak i idealnej), tęsknocie, małżeństwie, stanowiły ABC zasad moralnych i cech dobrej gospodyni (kuchnia, czystość), zaspakajały potrzeby estetyczne  pokazując martwe natury, faunę, motywy tzw. holenderskie i etniczne, były ilustracjami do znanych bajek. 

SENTENCJE

Bardzo ważnym elementem makatkowej sceny był tekst, chociaż występowały też makatki  bez tekstu oraz takie, na których występował on wyłącznie w  formie  złotej myśli lub modlitwy. 

Napis stanowił dopełnienie i niekiedy objaśnienie motywów na  rysunku, często był także do niego komentarzem. 

W większości wypadków makatkowe sentencje to zwroty jedno- lub dwu zdaniowe najlepiej, jeśli to możliwe, o rymowanej, łatwej do zapamiętania konstrukcji. Ich autorzy nie zawsze przestrzegali reguł ortograficznych i interpunkcyjnych. 

Używali wyrazów gwarowych, ignorowali znaki przestankowe, pisali słowa dużą literą ze względu na lepszą kompozycję całości.

Niezbyt powszechnie, ale zdarzało się, że na makatkach zamieszczano teksty z utworów klasyków literatury i poezji lub znanych piosenek ludowych tudzież znane przysłowia. 
 
WYBÓR MAKATKOWYCH SENTENCJI

1. Religia (Bóg)

Czechy -  Ewa wiedziała, że owoc z tego drzewa jest zakazany zerwała go jednak i jadła dała  Adamowi i on też jadł 

Estonia - Pan jest moim pasterzem

Łotwa - Panie dałeś mi poznać drogi życia i napełnisz mnie radością przed obliczem Twoim

Polska - Bez boga ani do proga 

Niemcy - Ja jestem dobrym pasterzem i znam owce moje, a one mnie też znają 

 
Słowacja - Aniele stróżu mój opiekuj się moją duszą i ciałem! 
 
Ukraina - Panie, zostań z nami

Węgry - Módl się i pracuj, w pokorze znoś ból i cierpienie, aż nadejdzie czas gdy otrzymasz zasłużoną nagrodę 
 

2. Przywiązanie do ojczyzny i rodzinnego domu

Estonia - Mój dom jest bardzo mały, ale dla mnie najukochańszy   

Czechy - Dobre wino i miła dziewczyna to największe dary czeskiej ziemi

Polska - Wszędzie dobrze ale w domu najlepiej

Słowacja - Kto w domu nie zaznał radości, darmo jej szuka na obczyźnie 

Niemcy - Pomóż znaleźć drogę powrotną do kraju, bo na obczyźnie nie znalazłem domu  

3. Miłość 

 
Czechy - Był pierwszy maj, był miłości czas 
 

Estonia - Miłość rzuca na ścieżki życia piękne kwiaty

Holandia - Niezapominajka wyraża to tak delikatne, że zapomnienie o nim jest  bardzo trudne

Łotwa - Miłość jest jak kwiat

Niemcy - Gdy wiosna znów powraca, skowronek powraca i przynosi
wspomnienie minionego  szczęścia

Polska - Czy mnie kochasz na zawsze?

Rosja - Ty mnie kochaj, jak ja ciebie i na zawsze bądźmy przyjaciółmi

Słowacja - Była miłość była, do czasów wesela Wesele minęło, miłość odeszła
 
Ukraina - Kogo serce pragnie temu rade służy

Węgry - Róża kwitnie od słońca i od słońca więdnie Nic na to nie poradzę, że kocham ciebie
 
Czechy, Niemcy -  Gdy będziemy znów we dwoje… 
 

4. Matka 

Polska - Bóg kocha takie dziadki, co słuchają ojca, matki  

Niemcy - Tylko matka wie czym jest oddanie i prawdziwa miłość 

Słowacja - Największym klejnotem jest serce matki, kto go straci jakże jest biednym  

5. Kobieta w kuchni

Czechy - Największym skarbem w kuchni jest kobieta, która potrafi gotować 

Estonia - Chcę dobrze zjeść 

Holandia -Kto mówi o mnie źle niech nie przystępuje progu mojego domu, ponieważ każdy powinien  najpierw ocenić sam siebie 

Łotwa - Kuchnia to moje i domu serce

Niemcy - Pięciu było zaproszonych, przyszło dziesięciu, kiedy dolejesz wody do zupy dla wszystkich wystarczy i zawsze wszystkich serdecznie powitasz oraz ugościsz 

Polska - Gdy kucharka myślami jest daleko, kot wypija całe mleko

Rosja - Pierwszy blin kumowi

Słowacja - Gdzie Słowaczka warzy, tam się dobrze darzy
 
Węgry - Moja kuchnia lśni czystością za to kocha mnie mój mąż
 
Słowenia - Z jajkami, mąką i tłuszczem  Mogę  dobrze  gotować

6. Przywary mężczyzn

Czechy - Mój mąż tylko wodę pije nie żałuję, że z nim żyję

Estonia - Ci mężczyźni którzy są czyści i nie piją alkoholu są czerstwi i zdrowi 

Polska - Gotuj dobrze nie żartuję potem z tobą poflirtuję

Słowacja - Kiedy mój mąż będzie pijał tylko wodę, ja nie będę opłakiwać swojej panieńskiej swobody

Słowenia - Ja bym była bardzo szczęśliwa, gdybym miała wzorowego męża

Węgry - Taki mężczyzna mi się podoba, który się po karczmach nie włóczy

7. Czystość i higiena

Bułgaria - Czystość jest największym wrogiem chorób

Estonia - Czystość dla ciała, wiara dla duszy

Niemcy - Powrót czystości

Polska - Chcesz zdrowym być musisz się często myć

Słowacja - Jedna ręka drugą myje
 

8. Powitanie nowego dnia i pożegnanie minionego

Czechy - Sen już minął, ranek przyszedł, głos skowronka rozbrzmiewa na polu

Estonia - Powitaj słońce z czułością gdy wschodzi rano

Polska - Kto rano wstaje temu Pan Bóg daje

Bułgaria, Macedonia - Dobrego ranka
 

9. Maksymy ważne w życiu człowieka

Czechy - Jedz co ci dają, odpowiadaj kiedy pytają

Estonia - Dom gdzie nie ma pracy i skrzętności to miejsce stracone dla chleba i soli

Litwa - Praca to cel życia

Niemcy - Praca uszlachetnia

Polska - Bez pracy nie ma kołaczy 

Rosja - Pierwsza decyzja najlepsza

Słowacja - Kto się nie leni temu się zieleni
 
Szwecja - Praca daje chleb

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Haftowanie makatki

Gadki z makatki

Makatki kuchenne 

Sztuka ludowa\haft ludowy\makatki ludowe

Encyklopedia haftu

Encyklopedia stroju ludowego