2017-09-10 Strój łańcucki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój, obecnie zwany łańcuckim, to jeden z ubiorów Rzeszowiaków. Ścisłe wyznaczenie granic użytkowania stroju łańcuckiego jest dosyć trudne. Najpowszechniej noszono go po prawej stronie Wisłoka, wzdłuż rzeki Sawy, będącej jego prawostronnym dopływem.

Jego elementami najbardziej charakterystycznymi był tzw. rańtuch czyli rodzaj zdobionego haftami szala, noszony przez mężatki oraz okrycie wierzchnie (żupan) przywdziewane zarówno przez kobiety jak i mężczyzn.

Na przełomie XIX i XX wieku przestali go nosić młodzi mężczyźni. Przywdziewali go tylko okazjonalnie w czasie szczególnie ważnych uroczystości.

Kobiety używały odzieży tradycyjnej dłużej, ale już po I wojnie światowej coraz chętniej nosiły tzw. strój  krakowski (spódnica i zapaska zdobione tasiemkami, gorset przystrajany cekinami, szklane korale).

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy
 
Panny przeważnie chodziły z odsłoniętą głową, okazjonalnie tylko przysłaniały ją wiązaną pod brodą wełnianą, wzorzystą chustką.

Mężatki nakładały na włosy drewnianą obręcz (hamełkę), upięte na niej włosy tworzyły rodzaj okrągłego koczka.

Do stroju odświętnego nakładano na niego mały czepek, zwykle nie używano go przy ubiorze codziennym. Miał on kształt podkowy, szyto go z bawełnianej lub jedwabnej tkaniny, zdobiono naszyciami z cekinów i koralików.

Dopiero na głowę tak uczesaną i przystrojoną zakładano różnorakie nakrycia dodatkowe, najczęściej były to: tzw. długa chustka (obwiązywano nią głowę jak opaską, związywano na karku, a jej luźne końce opadały aż do pasa), tzw. rańtuch czyli gładki lub ozdobiony haftem płat płótna (narzucony na głowę osłaniał prawie całą postać kobiety), różne chustki płócienne lub wełniane (związywane pod brodą) i tzw. rzadką chustkę (tiulową, zdobioną haftem, wiązaną nad czołem w rodzaj czepca). 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta z Albigowej, pow. Łańcut w tzw. rańtuchu, Franciszek Kotula,  Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

2. Fragment tzw. rańtucha

Koszula
 
Była szyta z dwóch rodzajów tkaniny, miała krój przyramkowy. Na część górną, widoczną przeznaczano cienki, dobrze wybielony samodział lniany lub  fabryczne płótno bawełniane, natomiast na dolną  gorsze gatunkowo samodziały lniane.

Miała proste rękawy wszyte po przymarszczeniu w mankiet, przy szyi - początkowo niezbyt wielki, a z czasem duży, okrągły, wykładany kołnierzyk. W koszulach starszego typu haftem zdobiono jedynie kołnierzyk i mankiety, potem także ich przyramki i przody.

Zdobienia haftem atłaskowym i  angielskim o motywach kwiatowych wykonywano nicią białą lub czerwoną. Przed I wojną zaczęto w miejsce ręcznie haftowanych elementów koszul, przeznaczać tkaniny z fabrycznymi haftami angielskimi.

Gorset (kitlik, kiklik)

Gorset szyto z czarnego lub granatowego sukna, amarantowego jedwabiu lub adamaszku. Krawędzie sukiennych były odszyte czerwoną lamówką, a ich dolny brzeg wykończały owalne klapki (tacki), zapinano je na guziczki.  

Natomiast gorsety jedwabne i adamaszkowe nie miały tacek, zapinano je jedynie na jedną lub dwie haftki powyżej linii talii.

Ich przody były lamowane czerwonym suknem, wykończone jedwabnymi frędzelkami z wielobarwnych nici i ozdobione naszyciami ze złotej taśmy.

Wszystkie gorsety miały proste plecy bez zaszewek  i takież przody,  jajowaty dekolt i sięgały do linii talii.

Pod koniec XIX wieku modnymi stały się gorsety z czarnego aksamitu, początkowo gładkie i zdobione głównie srebrnymi cekinami. Z czasem zdobienia wzbogaciły się o  cekiny  wielokolorowe, a haftowane nimi motywy stały się duże, ponadto w modę weszły barwne hafty koralikowe i płaskie. 

Rys. i Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Wykrój gorsetu:
a/1 i a/2 - przody; b - plecy; c/1 i c/2 - plecy. 

2. Przód gorsetu sukiennego

Kaftan (katanka+ kaftanik)

Sięgał do bioder, był wcięty w pasie, zapinany na drobne guziczki, nie miał kołnierzyka, posiadał długie rękawy, proste przody oraz pasowane łukowatymi cięciami plecy krojone z 6 płatów tkaniny. 

Katanki szyto z tkanin wełnianych i zdobiono aplikacjami z aksamitu lub naszyciami z tasiemek i sznureczków, noszono je w chłodne dni.

Natomiast na kaftaniki przeznaczano cienkie tkaniny bawełniane, zdobiono je haftem płaskim lub angielskim używano ich latem. 

Rys. Elżbieta Piskorz-Branekova

Wykrój kaftana:
a/1 i a/2 - przody; b/1, b/2 i b/3, b/4 - zewnętrzna część pleców; c/1 i c/2 - środkowa część pleców. 

Spódnica płócienna (fartuchy)  + spódnica sukienna (suknia)

Spódnicę płócienną lub z perkalu, dawniej czasem w ogóle nie zszytą z przodu nazywano fartuchy. Szyto ją z kilku kawałków tkaniny w sumie o szerokości nieraz aż do 400 cm, spódnica była zwykle długa, sięgająca prawie do kostek.

Płócienne zdobiły szerokie pasy białego haftu angielskiego o motywach geometrycznych.

Natomiast na spódnice sukienne tzw. suknie przeznaczano czerwone lub zielone sukno. Czerwone miały na dole wypustkę z sukna zielonego, a zielone z czerwonego. Były one zapinane na boku nie noszono do nich zapasek, najczęściej zakładano do nich gorset atłasowy lub jedwabny.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Spódnica sukienna (suknia)

2. Stroje łańcuckie. Kobieta w atłasowym gorsecie tzw. kitliku, spódnicy tzw. sukni, mężczyzna w żupanie przepasanym pasem (krajką), kamizelce (kamzieli), czapce tzw. dłubance, mal. Jerzy Karolak, Franciszek Kotula, Strój łańcucki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1955.

Zapaska
 
Noszona była do spódnicy płóciennej, perkalowej (fartuchów) oraz wełnianej.        

Była  szeroka, suto marszczona, zwykle o  szerokości około 2 m i  o ok. 20 cm od niej krótsza. Najczęściej szyto ją z białych tkanin i zdobiono wyszyciami w tym samym kolorze.

Hafty płaskie i angielskie, niekiedy mocno ażurowe pokrywały 2/3  długości zapaski, a jej dolny brzeg wykańczały obdziergane ząbki.

Od I wojny światowej zaczęto do zdobienia zapasek używać także wstawek z koronek szydełkowych i fabrycznych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Zapaska płócienna, zdobiona haftem

Żupan + Płótnianka (górnica)

Żupan był okryciem wierzchnim noszonym przy okazjach uroczystych zarówno przez zamężne kobiety jak i mężczyzn. Szyto go z dwóch warstw sukna dobrej jakości, na wierzch przeznaczano tkaninę granatową lub czarną, na spód czerwoną.

Zdobiły go przyszyte wzdłuż stójki, rękawów, przodów i dołu obszycia z niebieskiego sznureczka oraz pomponiki z jedwabnych nici w tym samym kolorze. 

Ponadto przyszyte na prawej pole (do linii pasa) tzw. pągwice, czyli guziki o kształcie owocu wiśni lub dzikich gruszek srebrne lub ze stopu go imitującego, wykonane techniką odlewu lub  filigranu.

Najpowszechniej żupany noszono w połowie XIX wieku, zachowało się ich stosunkowo dużo, ponieważ były przechowywane jako cenna pamiątka.

Płótnianka (górnica) także była okryciem wierzchnim zarówno kobiet i mężczyzn. Miała krój poncho podłużnego. Była szyta z grubego płótna samodziałowego, do linii talii pasowana, poniżej niej szeroka, rozkloszowana, posiadała stojący kołnierz, długie i proste rękawy wykończone przy dłoniach patkami. 

Płótnianki  kobiece miały kołnierz z brązowego sukna, męskie z granatowego. 

Fot. i rys. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta z Albigowej, pow. Łańcut w żupanie i tzw. rańtuchu, Franciszek Kotula, Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

2. Para chłopska z okolic Sieniawy, wg. akwareli Ludwika Sieniawskiego, ok. 1873 r. Kobieta w żupanie i tzw. rańtuchu, mężczyzna w kożuchu i czapce rogatywce.

3. Wykrój płótnianki:
a - przody i plecy; b - klin poszerzający płótniankę (skroić dwa razy); c - rękaw (skroić dwa razy); d - kołnierz. 

STRÓJ MĘSKI

Nakrycia głowy

Najdawniejszym nakryciem głowy, noszonym głównie do żupana była wysoka, lekko rogata czapka tzw. dłubanka z czerwonego niekiedy granatowego sukna z otokiem z czarnego baranka. Podobna jest ona do nakryć głowy noszonych przez  szlachtę i mieszczan w XVIII wieku.

Około 1910 roku zaczęto używać rogatywek szytych z czterech klinów czerwonego sukna z otokiem z czarnego baranka. Po ich lewej stronie przypinano kilka pawich piór.

Ponadto używano kapeluszy słomianych i filcowych, a także tzw. baranic przeważnie ze skóry baraniej runem do wierzchu, a ponadto tzw. magierek. Te ostatnie czapki  sporządzano z  dzianiny  poddanej procesowi folowania. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

a - rogatywka; b -  tzw. dłubanka; c - tzw. magierka; d - tzw. baranica; e - kapelusz słomiany; f - kapelusz filcowy.
Franciszek Kotula, Strój łańcucki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1955. 

Koszula + Pas

Szyta była z tkanin samodziałowych lub fabrycznych płócien bawełnianych, miała krój przyramkowy. 

Posiadała niewielki wykładany kołnierzyk o prostych rogach, rękawy  wszyte w wąską oszewkę, przody rozcięte i wzmocnione przez naszycie dwóch pionowych pasów płótna, dodatkowo zabezpieczone przed rozdarciem poziomym paskiem tkaniny.

Przystrajał je, niezależnie od użytej tkaniny, umieszczony na kołnierzyku, mankietach i przodach koszuli haft angielski i płaski, zawsze w kolorze białym, dominowały w nim motywy roślinne.

Wypuszczaną na spodnie koszulę mężczyzna przepasywał skórzanym,  długim wąskim rzemiennym pasem, którego całą powierzchnię zdobiły  drobne detale, wybijane metodą stempelkową i metalowe. 

Spodnie

Najpowszechniej noszono spodnie płócienne z samodziałów lnianych, miały zawsze bardzo prosty i nieskomplikowany krój. Każdą z nogawek tworzył  płat tkaniny (szew od wewnętrznej strony spodni), w kroku dla poszerzenia wszywano złożony po przekątnej kwadratowy kawałek tkaniny.

Starsi gospodarze nosili zimą spodnie z futra (runem do wewnątrz).Natomiast najbardziej zamożni używali siwych lub granatowych spodni sukiennych. Miały one początkowo taki sam krój jak płócienne, od końca XIX wieku krój miejski, noszono je wpuszczane w cholewy butów.
 
Kamizelki (kamziele  i kabaty)

Zakładano bezpośrednio na koszulę, a dopiero na nie przywdziewano płótnianki i żupany. Kamziele noszono tylko do spodni sukiennych. Mogły mieć one różne kroje i długość. Były sukienne, przeważnie czarne lub siwe, zapinano je na pętelki lub metalowe, błyszczące guziki.

Natomiast kabaty szyto najczęściej z białego, samodziałowego sukna, miały długie rękawy i prosty krój. 

Żupan + Pas (krajka) + Płótnianka (górnica)

Żupan na ogół kupował mężczyzna i przywdziewał do ślubu, po weselu oddawał go żonie i ta chodziła w nim aż do śmierci.

Pożyczał go od niej czasem i nosił przy okazjach szczególnie uroczystych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Stroje łańcuckie. Mężczyzna w płótniance, kamizelce (kamzieli), kapeluszu słomianym, kobieta w tzw. fartuchach, sukiennym gorsecie i tzw. rańtuchu, mal. Jerzy Karolak, Franciszek Kotula, Strój łańcucki, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Wrocław 1955.

2. Mężczyzna w żupanie przepasanym krajką, Franciszek Kotula,  Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

Mężczyzna przepasywał żupan pasem tzw. krajką (złożoną czterokrotnie wzdłuż dłuższego boku). Kawaler opasywał się nią raz i związywał w węzeł na lewym boku (dwa jej końce zwisały luźno ku dołowi).

Pasa nie używał nigdy pan młody, a mężczyzna żonaty owijał się nim kilkakrotnie, a jego koniec przypinał szpilką. 

Mężczyźni nosili identyczne płótnianki (górnice) jak te używane przez kobiety. Było to okrycie wierzchnie używane przez nich najczęściej.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty łańcuckie 

Strój rzeszowski

Hafty rzeszowskie 

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu