2017-09-22 Strój przeworski

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Ubiór przeworski ma wiele cech wspólnych ze strojami innych Rzeszowiaków,  najbardziej jednak zbliżony jest do ubioru łańcuckiego. Noszono go na południe od rzeki Wisłok i wschód od Sawy.

Granica pomiędzy strojem łańcuckim i przeworskim biegła między miejscowościami Rogóźnem i Grząską oraz Gacią i Białobokami.

Różnice pomiędzy strojami dotyczą szczególnie ubioru męskiego, noszonego zresztą  niezbyt powszechnie i dosyć krótko. Przestano go masowo używać na przełomie XIX i XX wieku.

Do naszych czasów zachowało się bardzo niewiele jego elementów i pokazującej go ikonografii.

Kobiety przywdziewały odzież tradycyjną dłużej, bo do pierwszych dekad XX wieku. Wiele elementów damskiego  stroju przeworskiego i łańcuckiego jest  wprost jednakowych, dlatego też  szczegółowo opisane zostaną tylko typowe wyłącznie dla ubioru przeworskiego.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój przeworski

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Panny przeważnie chodziły z odsłoniętą głową, okazjonalnie tylko przysłaniały ją wiązaną pod brodą płócienną lub wełnianą chustką.

Mężatki tak jak i przy innych strojach rzeszowskich nakładały na włosy drewnianą obręcz (hamełkę), upięte na niej włosy tworzyły rodzaj okrągłego koczka przysłanianego małym czepeczkiem.

Dopiero na głowę tak uczesaną i przystrojoną zakładano różnorakie nakrycia dodatkowe, najczęściej były to: tzw. rańtuch czyli gładki lub ozdobiony haftem płat płótna (narzucony na głowę osłaniał prawie całą postać kobiety), różne chustki płócienne lub wełniane (związywane pod brodą) i tzw. rzadka chustka (tiulowa, zdobiona haftem, wiązana nad czołem w rodzaj czepca).

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Chustka tiulowa tzw. rzadka chustka

2. Hafty na tzw. rańtuchach, Franciszek Kotula,  Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954. 

Koszula

Taka sama jak  noszona do stroju łańcuckiego.

Była szyta z dwóch rodzajów tkaniny, miała krój przyramkowy. Na część górną, widoczną przeznaczano cienki, dobrze wybielony samodział lniany lub  fabryczne płótno bawełniane, natomiast na dolną  gorsze gatunkowo samodziały lniane.
 
Miała proste rękawy wszyte po przymarszczeniu w mankiet, przy szyi - początkowo niezbyt wielki, a z czasem duży, okrągły, wykładany kołnierzyk. W koszulach starszego typu haftem zdobiono jedynie kołnierzyk i mankiety, potem także ich przyramki i przody.
 
Zdobienia haftem atłaskowym i  angielskim o motywach kwiatowych wykonywano nicią białą lub czerwoną. Przed I wojną zaczęto w miejsce ręcznie haftowanych elementów koszul, przeznaczać tkaniny z fabrycznymi haftami angielskimi.

Spódnica

Spódnica była nieco krótsza i szersza niż noszona do stroju łańcuckiego.

W stroju łańcuckim spódnicę płócienną lub z perkalu, dawniej czasem w ogóle nie zszytą z przodu, nazywano fartuchy. Szyto ją z kilku kawałków tkaniny w sumie o szerokości nieraz aż do 400 cm, spódnica była zwykle długa, sięgająca prawie do kostek.
 
Płócienne zdobiły szerokie pasy białego haftu angielskiego o motywach geometrycznych.

Natomiast na spódnice sukienne tzw. suknie przeznaczano czerwone lub zielone sukno.

Czerwone miały na dole wypustkę z sukna zielonego, a zielone z czerwonego. Były one zapinane na boku nie noszono do nich zapasek, najczęściej zakładano do nich gorset atłasowy lub jedwabny.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Kobiety w strojach przeworskich sprzed I wojny światowej, Franciszek Kotula,  Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

Zapaska  

Zapaski były zbliżone do tych noszonych do stroju łańcuckiego, często jednak oprócz białych haftów zdobiły je (nieraz na ¾ długości) rozszycia z koronki szydełkowej lub wstawki z koronek fabrycznych.

W stroju łańcuckim zapaska była noszona do spódnicy płóciennej, perkalowej (fartuchów) oraz wełnianej.       
 
Była szeroka, suto marszczona, zwykle o  szerokości około 2 m i o ok. 20 cm od niej krótsza. Najczęściej szyto ją z białych tkanin i zdobiono wyszyciami w tym samym kolorze.
 
Hafty płaskie i angielskie, niekiedy mocno ażurowe pokrywały 2/3  długości zapaski, a jej dolny brzeg wykańczały obdziergane ząbki.
 
Od I wojny światowej zaczęto do zdobienia zapasek używać także wstawek z koronek szydełkowych i fabrycznych.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Haft na płóciennej zapasce

Gorset (kitlik) + Pas (obręcz, pas przeworski)

Używano dwóch typów gorsetu. Do stroju bardziej uroczystego  używano gorsetu  z gładkiego jedwabiu lub adamaszku. Był on wcięty i obcisły, sięgał do bioder. W talii miał doszyte trzy kawałki tkaniny w  kształcie trapezów, które od spodu podszywano grubą pilśnią, dzięki temu odstawały mocno od bioder.

Podcięcia pach, oba przody oraz trapezoidalne doszycia w pasie lamowane były złotym galonem. Do takiego gorsetu, będącego obowiązkowym elementem stroju ślubnego zakładano mosiężny, niekiedy lekko pozłacany pas (obręcz).

Składał się on z 12 do 19 członów (tabliczek), naszytych na skórzany podkład, zapinano go na klamrę w kształcie ostrosłupa o ściętym wierzchołku.

Głównie jednak noszono gorsety szyte z gładkich tkanin wełnianych, często aksamitu. Były one pasowane w talii, o plecach  krojonych z 6 lub 8 łukowatych klinów i przodach z pionową zaszewką.

Miały przy szyi niewielki podkrój, a ich krawędzie odszywano czarną, wełnianą tasiemką, zapinano je na drobne guziczki.

Gorsety tego typu zdobiły szerokie pasy haftu koralikowego rozłożone wzdłuż dolnej krawędzi i obu przodów.    

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w adamaszkowym gorsecie i pasie tzw. obręczy, Franciszek Kotula, Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954. 

2. Kobieta w adamaszkowym gorsecie i pasie tzw. obręczy, Franciszek Kotula, Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

 Okrycia wierzchnie (kaftan tzw. katana, płótnianka, żupan)
 
Kaftan miał identyczny krój jak gorset zdobiony haftem koralikowym. Szyto go z takich samych materiałów.

Posiadał długie krojone z dwóch płatów tkaniny rękawy. Przy szyi był wykończony małym, oblamowanym tasiemką wycięciem, przysłoniętym zresztą zwykle kołnierzykiem koszuli.

Zdobiący go haft koralikowy był rozłożony pasowo wzdłuż przodów i na zakończeniach rękawów, dominowały w nim koraliki czarne, a kolorowe stanowiły jedynie element podkreślający i uzupełniający motyw.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w kaftanie tzw. katanie, Franciszek Kotula,  Poszukiwanie metryk dla stroju ludowego, Rzeszów 1954.

2. Kaftan tzw. katana

Płótnianka  i Żupan

Takie same jak noszone do stroju łańcuckiego.

Żupan był okryciem wierzchnim noszonym przy okazjach uroczystych zarówno przez zamężne kobiety jak i mężczyzn. Szyto go z dwóch warstw sukna dobrej jakości, na wierzch przeznaczano tkaninę granatową lub czarną, na spód czerwoną.
 
Zdobiły go przyszyte wzdłuż stójki, rękawów, przodów i dołu obszycia z niebieskiego sznureczka oraz pomponiki z jedwabnych nici w tym samym kolorze.
 
Ponadto przyszyte na prawej pole (do linii pasa) tzw. pągwice, czyli guziki o kształcie owocu wiśni lub dzikich gruszek srebrne lub ze stopu go imitującego, wykonane techniką odlewu lub  filigranu.
 
Najpowszechniej żupany noszono w połowie XIX wieku, zachowało się ich stosunkowo dużo, ponieważ były przechowywane jako cenna pamiątka.

Płótnianka (górnica) także była okryciem wierzchnim zarówno kobiet i mężczyzn. Miała krój poncho podłużnego. Była szyta z grubego płótna samodziałowego, do linii talii pasowana, poniżej niej szeroka, rozkloszowana, posiadała stojący kołnierz, długie i proste rękawy wykończone przy dłoniach patkami.
 
Płótnianki  kobiece miały kołnierz z brązowego sukna, męskie z granatowego.

STRÓJ MĘSKI
 
Nakrycia głowy

Latem noszono dwa typy czarnych, filcowych kapeluszy. Mogły mieć one niską i płaską główkę oraz szerokie rondo lub główkę wysoką, stożkowatą i rondo wąskie.

Nie zależnie od kształtu główki kapelusz opasywano kolorowymi sznurkami, wąską wstążką lub aksamitką.

Zimą używano czapek ze skóry baraniej lub koziej o stożkowatym kształcie, górną część ich denka wciskano lekko do środka.

Koszula

Taka sama jak  noszona do stroju łańcuckiego.

Szyta była z tkanin samodziałowych lub fabrycznych płócien bawełnianych, miała krój przyramkowy.
 
Posiadała niewielki wykładany kołnierzyk o prostych rogach, rękawy  wszyte w wąską oszewkę, przody rozcięte i wzmocnione przez naszycie dwóch pionowych pasów płótna, dodatkowo zabezpieczone przed rozdarciem poziomym paskiem tkaniny.
 
Przystrajał je, niezależnie od użytej tkaniny, umieszczony na kołnierzyku, mankietach i przodach koszuli haft angielski i płaski, zawsze w kolorze białym, dominowały w nim motywy roślinne.
 
Spodnie

Takie same jak  noszone do stroju łańcuckiego.

Najpowszechniej noszono spodnie płócienne z samodziałów lnianych, miały zawsze bardzo prosty i nieskomplikowany krój. Każdą z nogawek tworzył  płat tkaniny (szew od wewnętrznej strony spodni), w kroku dla poszerzenia wszywano złożony po przekątnej kwadratowy kawałek tkaniny.

Starsi gospodarze nosili zimą spodnie z futra (runem do wewnątrz).Natomiast najbardziej zamożni używali siwych lub granatowych spodni sukiennych. Miały one początkowo taki sam krój jak płócienne, od końca XIX wieku krój miejski, noszono je wpuszczane w cholewy butów.

 
Okrycia wierzchnie: Kaftan (duślak), Płótnianka, Płaszcz (burnus)

Kaftan był szyty z granatowego, niekiedy czarnego sukna. Był on gładko wykończony przy szyi, sięgał poniżej pasa, miał proste przody i plecy. Zapinano go na jeden rząd metalowych guzików. Miał wpuszczane kieszenie osłonięte klapkami.

Płaszcz (burnus) długie sięgające do połowy łydek okrycie z cienkiego, fabrycznego sukna. Jego krój był wzorowany na mundurowych płaszczach austriackiej  piechoty, noszony do stroju odświętnego.

Płótnianka taka sama jak noszona do stroju łańcuckiego. Mężczyźni nosili identyczne płótnianki (górnice) jak te używane przez kobiety. Było to okrycie wierzchnie używane przez nich najczęściej.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Hafty przeworskie 

Strój łańcucki

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe