2017-10-09 Kościół z Brzeźna

W skansenie w Kłóbce stanął drewniany kościółek. Świątynia pochodzi z Brzeźna na ziemi dobrzyńskiej (pow. lipnowski, woj. kujawsko-pomorskie). Kościół został odtworzony zgodnie z jego wyglądem w latach 1789–1914.

W tym okresie pełnił funkcję tzw. kaplicy publicznej i podlegał parafii w Kikole. Jest to kościół salowy, z niewyodrębnionym prezbiterium, orientowany.

Fot. Archiwum muzeum

1. Kościółek przed rekonstrukcją

2. 3. Kościółek po rekonstrukcji w skansenie

Ściany budynku są o konstrukcji zrębowej, węgłowane w narożach na tzw. „rybi ogon”. W miejscu połączenia ścian nawy i prezbiterium znajdują się łątki. Kościół posiada jętkową więźbę dachową. Do jętek i dolnych części krokwi zostały podbite deski tworzące sklepienie.

Dach nawy i zakrystii jest dwuspadowy, a nad prezbiterium trójspadowy, kryty gontem. Kalenica, o zróżnicowanych poziomach, zaznacza podział na prezbiterium i nawę.

W części tworzącej ściany prezbiterium fasadę zdobi profilowany gzyms podokapowy. Istotnym elementem zdobniczym, charakterystycznym dla drewnianej architektury barokowej, jest wieżyczka sygnaturkowa z baniastym hełmem, kryta wiórem osikowym, zwieńczona metalowym krzyżem o trójlistnych ramionach.

W wieżyczce znajduje się mały dzwon (sygnaturka), pochodzący prawdopodobnie jeszcze z kaplicy dworskiej, odlany w toruńskiej ludwisarni Fryderyka Becka w 1729 r., z plakietą przedstawiającą Matkę Boską z Dzieciątkiem w koronach (Matka Boska Częstochowska) oraz inskrypcją A FULGURE GRANDINE ET TEMPE STATE LIBERA NOS DOMINE (Od błyskawic, gradu i burzy. Wybaw nas Panie.)

Wejście do kościoła z portalowym nadprożem jest usytuowane w ścianie południowej. Drzwi deskowo-spongowe opierzane deseczkami w ozdobnym, romboidalnym układzie oraz detalami metalowymi.

W ścianie północnej i południowej są rozmieszczone po dwa otwory okienne z wewnętrznymi kratami, z ozdobnymi zadziorami. Zachodni szczyt budynku jest oszalowany deskami ułożonymi w jodełkę.

Do ściany północnej przylega niewielka zakrystia, z jedynym wejściem z nawy, otworem okiennym od strony północnej i drzwiami o konstrukcji, jak drzwi główne, przekryta dwuspadowym daszkiem jętkowym.

Wnętrze świątyni

Ekspozycja wnętrza świątyni na terenie skansenu, jego wyposażenie i wystrój obejmuje okres, gdy mszę odprawiano w rycie trydenckim, po łacinie, a kapłan, tak jak wierni, stał przodem do ołtarza.

Msza „Trydencka” nazywana też Mszą św. Piusa V lub Mszą Świętą Wszechczasów obowiązywała w Kościele katolickim niezmiennie przez 400 lat.

W 1570 r. papież Pius V wydaniem Bulli „Quo primum tempore” oraz Mszału Rzymskiego ujednolicił ryt kościoła łacińskiego i ustanowił Wieczny Kanon Mszy Świętej obowiązujący do czasu reform Soboru Watykańskiego II, który zwołany 25 grudnia 1961 r., zakończył swoje obrady w 1965 r.

Po tym czasie we wnętrzach świątyń zachodziły zmiany (usuwano ołtarze boczne i ambony), a liturgię sprawowano w językach narodowych.

W aranżacji skansenowskiej ekspozycji muzealnej odwzorowano wygląd świątyni sprzed Soboru Watykańskiego II, dlatego w trzonie jego wyposażenia, poza ołtarzem głównym, znajduje się ołtarz boczny i ambona.

Chronologia zgromadzonych na wystawie zabytków zamyka się w okresie od XVIII w. do ok. połowy XX stulecia.

Fot. Archiwum muzeum

Wnętrze kosciółka

1. Prezbiterium

2. Zakrystia - komoda z szufladami

3. Zakrystia - wieszak z szatami liturgicznymi

We wnętrzu empora (chór muzyczny) jest wsparta na czterech słupach. Pod sufitem znajduje się szeroka faseta z malarskim fryzem zbudowanym z kartuszy o motywach maryjnych i chrystusowych.

Na suficie, w tle kłębiastych obłoków, przedstawienie Maryi Niepokalanej. Na belce tęczowej znajduje się krucyfiks barokowy.

Prezbiterium. Ołtarz główny barokowy z 1. poł. XVIII w. zbudowany z mensy w postaci skrzyni i nastawy architektonicznej jednoosiowej, jednokondygnacyjnej z drewna polichromowanego.

W retabulum obraz tytularny Matki Bożej Częstochowskiej z XIX w., malowany na płótnie w częstochowskim warsztacie — ma znamiona „ludowości”.

Z obu stron jest flankowany pilastrem z kolumną na osi i ażurowymi uszakami z puttami. Zwieńczenie ażurowe z motywami liści akantu otacza tondo z obrazem olejnym św. Antoniego Padewskiego — orędownika pomocnego w odnajdywaniu zagubionych rzeczy, wyżej promienista gloria z napisem IHS.

Na zasuwie XX-wieczny obraz na płótnie Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Na ołtarzu tabernakulum przysłonięte konopeum, tablice z kanonami ołtarzowymi oraz świeczniki cynowe z XVII w. i XVIII  w.

Na ścianie od strony zakrystii — dzwonek wejściowy oraz fotel — tron dla biskupa (z okazjonalną funkcją konfesjonału), na ścianie lampka wieczna.

Z prawej strony ołtarza ustawiony stolik — kredencja z przygotowanymi utensyliami liturgicznymi (kielich z pateną ubrany w welon i nakryty bursą z korporałem, puszka na komunikanty, taca z ampułkami na wodę i wino).

Znajduje się tutaj zamknięty mszał rzymski oraz inne przedmioty kościelne potrzebne do sprawowania liturgii (przybory do lavabo, pateny komunijne, dzwonek ministrancki). W pobliżu ustawiony duży, drewniany świecznik z paschałem.

Pod ścianą stołek dla celebransa, a przed nim pulpit pełniący okazjonalnie funkcję klęcznika kapłańskiego do Adoracji Najświętszego Sakramentu.

Nawa. Od strony południowej ołtarz boczny klasycystyczny z 1794 r. zbudowany z mensy w postaci prostej skrzyni z kanelowanym olistwieniem (rekonstrukcja) i nastawy architektonicznej jednoosiowej, jednokondygnacyjnej z drewna polichromowanego.

W retabulum barokowy krucyfiks z XVIII w. W ażurowym zwieńczeniu tondo z obrazem olejnym św. Walentego z XIX w. — orędownika, do którego zwracano się w chorobach nerwowych i epileptycznych.

Wyżej Oko Opatrzności w złocistej promienistej glorii. Na ołtarzu świeczniki cynowe z XVII w.

Pod emporą konfesjonał z XIX w. i ławki dla wiernych.

Na ścianie przy wejściu do zakrystii zawieszona wczesnoklasycystyczna ambona (balkonowa) z drewna polichromowanego z baldachimem i wejściem po schodach.

Ścianki kosza ozdobione płaskorzeźbionymi wieńcami laurowymi, ścięte narożniki festonami z liści dębowych. Korpus od dołu ograniczony szeregiem profili zakończonych podwieszoną szyszką.

Baldachim w formie schodkowej. Nad drzwiami do zakrystii oleodruk z wyobrażeniem św. Józefa.

W nawie ławki podwójne z oparciami i pojedyncze, w ławkach pod ścianą zamocowane sztandary i chorągwie procesyjne, pośrodku nawy blisko prezbiterium pojedynczy klęcznik dla wiernych.

Zakrystia. Znajduje się tutaj komoda z szufladami na szaty kapłańskie, bieliznę kielichową i ołtarzową. Na komodzie są ustawione utensylia liturgiczne — monstrancja, kielichy, pateny, łódka na kadzidło oraz książki liturgiczne (np. Rituale Romanum —  Rytuał Rzymski z 1927 r.) i o treściach religijnych.

Na komodzie świecznik cynowy, krucyfiks składany używany przez  kapłana podczas ostatniego namaszczenia, a w pobliżu powieszona bursa wiatykowa.

Nad komodą krucyfiks barokowy, a na sąsiedniej ścianie obraz z wyobrażeniem Matki Boskiej Częstochowskiej, tzw. „wysadzany” na blasze z poł. XIX w.

Obok na krześle kociołek do wody święconej (aspersorium) z XIX w. oraz kropidło (aspergillum). 

W rogu kącik do lavabo — stolik z zestawem fajansowym do mycia rąk i półką ścienną na ręcznik.

Na ścianie lewej wieszak z szatami liturgicznymi (albami, humerałami, kapami w trzech barwach: białej czerwonej i fioletowej) oraz powieszony z przodu ornat ze stułą i manipularzem — w kolorze zielonym, przygotowany dla kapłana na niedzielę zwykłą.

Przy drzwiach klęcznik kapłański z powieszoną nad nim tablicą z modlitwami przed i po mszy świętej, obok krzyż procesyjny, kratki konfesjonału (ruchomy element tronu z prezbiterium) oraz gaśnik do świec.

W zakrystii przechowuje się także chorągiew pogrzebową, formę do wypieku opłatków oraz zawieszony na haku trybularz (kadzielnicę).

xxxx

30 września 2017 r. uroczystego otwarcia kościoła dokonał Ksiądz Biskup Wiesław Alojzy Mering Ordynariusz Diecezji Włocławskiej.  

Projekt wnętrza zrealizowano dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania pn. Konserwacja XVIII-wiecznych ołtarzy i ambony do wyposażenia kościoła z Brzeźna w Parku Etnograficznym w Kłóbce przyznanej z Programu Wspieranie działań muzealnych przy dofinansowaniu Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Opis architektury kościoła – M. Kwiatkowski
Scenariusz wnętrza świątyni – K. Pawłowska

Zobacz też: 

Kościół - Nieboczowe

Kościół z Bogut

Symbolika szat Maryi

Skansen w Kłóbce