2018-02-16 Strój spiski kacwiń.

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój spiski odmiany trybskiej  i kacwińskiej. Stroje te są do siebie bardzo zbliżone. Podstawowe różnice, polegają na sposobie zdobienia spodni i sukman, ponadto niekiedy te same elementy ubioru noszą inne nazwy.

Na polskiej części Spiszu (14 wsi, które pozostały w polskiej granicy) noszony strój jest dzielony na odmianę jurgowską (wcześniej przez nas opisaną http://wiano.eu/article/3268 ) oraz trybską i kacwińską.

Trybska była noszona w Trybszu, Dursztynie, Krempachach i Nowej Białej, zaś kacwińską obejmującą największe terytorium przywdziewaną we wsiach: Kacwiń, Łapsze Wyżne, Łapsze Niżne, Łapszanka, Frydman, Falsztyn, Nidzica oraz w dwóch nie spiskie wsiach leżących po lewym brzegu Dunajca, w Sromowcach Niżnych i Wyżnych.

Od 1918 r. większa część  Spisza leży w  granicach Czechosłowacji, a od roku 1993 Słowacji, w Polsce  pozostało tylko 14 wsi.
 

STRÓJ KOBIECY

Nakrycia głowy

Dziewczęta chodziły z gołymi głowami przez cały rok.  Mężatki mocowały na włosach obręcz z grubego drutu okręconego szmatką. Dopiero na tak upięte włosy  zakładały czepek z charakterystycznym zębem nad czołem. Szyto go z atłasowej lub tybetowej, niekiedy brokatowej tkaniny.

W odmianie trybskiej i kacwińskiej obręcz z upiętymi na niej włosami mocowano na czubku głowy, dlatego czepki zachodziły na czoło i częściowo je przysłaniały. Na czepkach zawiązywano kolorowe i wzorzyste chusty tybetowe lub białe  muślinowe.

Małe tybetowe po złożeniu po przekątnej wiązano pod brodą, duże (tybetowe i muślinowe) zarzucano na głowę, a ich rogi po skrzyżowaniu na piersiach związywane były na plecach. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w czepcu. Trybsz, pow. Nowy Targ, fot. Z. Kamykowski,  Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

2. Letni ludowy góralski z okolic Kacwina, region spiski, proj. graf. – Irena Czarnecka, lata 60.XX w.
 

Koszula

Miała krój bezprzyramkowy marszczony. Była krótka szyta z dwóch różnych tkanin samodziałowych, na rękawy przeznaczano tkaninę z wrabianą wiązką kolorowych pasków, a na przody i plecy gładki samodział tkany splotem płóciennym.

Koszulę pod szyją wykańczała wąska oszewka, zdobiły ją pasy czerwonego haftu tkackiego. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Koszula kobieca z haftem tkackim

Gorset (kabatek i lejbik)

Używano dwóch rodzajów gorsetu. Oba noszono samodzielnie lub doszyte do spódnicy. Kabatek  miał proste plecy,  przody cięte razem z częścią pleców,  przy dekolcie charakterystyczne trójkątne wykończenie, był zapinany na haftki.

Szyto go z brokatu lub Tybetu, najczęściej jednak z cienkiego czerwonego sukna. Jego krawędzie  były obszyte  aksamitką o matowym wzorze lub złotą metalową taśmą. 

Natomiast lejbik miał proste plecy pasowanych łukowatymi cięciami i przody krojone z częścią pleców, przy szyi owalny dekolt. 

Był znacznie krótszy od kabatka, zapinany na guziczki,  jego dolny brzeg zdobiła wąska ułożona w drobne fałdy falbanka. Najczęściej szyto go z sukna, barchanu lub wzorzystych tkanin tybetowych.

Lejbiki gładkie były zwykle czarne ozdobione białym sznurkiem lub zielone i wtedy przystrojone sznurkiem czerwonym. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Przód gorsetu tzw. kabatka

2. Tył gorsetu tzw. kabatka

Kożuch

Zimą kobiety zakładały białe kożuchy o identycznych zdobieniach i kroju jak te  noszone przez mężczyzn.

Spódnica + Suknia

Najczęściej używaną była tzw. kanafaska w pionowe paski, wykonana z płata czerwonego samodziału w białe, czarne lub niebieskie prążki. W talii spódnica była ułożona w zakładki tak,  że paski trafiały zawsze w środek fałd,  dzięki temu sprawiała ona wrażenie czerwonej. 

Czasem spódnice te zszywano z gorsetem i wtedy nazywano je sukniami.

Po I wojnie światowej w modę weszły spódnice z  kwiecistego, zwykle ciemnego tybetu, szczególnie często używane w okolicach Trybsza, a w Kacwinie także z gładkiej, cienkiej wełenki i kretonu.

Ponadto w okresie postu i żałoby noszono tzw. suknie tłoczone szyte z  farbowanego na czarno lub granatowo lnianego samodziału.

Pod spódnice wierzchnie zakładano zwykle trzy spodnie, przeważnie z płótna samodziałowego. Pierwsza  (najbliższa ciału) była  najwęższa (około 2 m szerokości), a dwie następne szersze (ponad 3 m szerokości).

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spódnica tzw. kanafaska

Zapaska

Jeszcze w drugiej połowie XIX w. na spódnicę lub suknię,  zakładano  zapaskę, która je prawie całkowicie przysłaniała przeważnie z szafirowego  perkalu.   

Używane  później zapaski były znacznie węższe,  szyto je z czarnej alpaki, wszystkie  ich boki odszywano zwykle czarną koronką fabryczną. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Zapaska tzw. rąbkowa

2. Spiszaczki z Frydmana, mal. Józef Pieniążek, Podhale w obrazach, Lwów 1937.

Szal (rańtuch) 
 
Do I wojny światowej do stroju odświętnego w Trybszu,  noszono  tzw. rańtuchy z tkaniny rąbkowej (delikatna tkanina samodziałowa o lnianej osnowie i takim samym wątku uzupełnionym grubą bawełnianą nicią fabryczną użytą do wyrabiania wzoru). 

Szale tego typu przestano nosić w okolicach Kacwina już koło połowy XIX wieku ich miejsce zajęły szyte z ażurowych tkanin fabrycznych (tego typu jak na firanki).

STRÓJ MĘSKI
 
Nakrycie głowy

Noszono kapelusze o niezbyt dużej, okrągłej główce i z szerokim prawie pionowo wywiniętym rondem. Było ono na tyle wysokie, że przysłaniało lub nawet przewyższało główkę kapelusza.

Kapelusze noszone przez kawalerów przystrajano barwną, często czerwoną wstążką, której końce zwisały na zewnątrz ronda, opadając nieraz aż do linii ramion.

Ponadto na całym Spiszu drużbowie, przystrajali  kapelusze wzorowane na podhalańskich z dużą ozdobą ze słomy, piórek i różnorakich błyskotek  tzw. piórkiem.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1.Góral z Kacwina  w kapeluszu z tzw. piórkiem, pocztówka, Kraków ok. 1940 r.

2. Spiszak  Kacwin, pow., Nowy Targ, fot. R. Reinfuss, 1958, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Koszula

Była krótka, sięgała zaledwie do pasa.  Najstarsze miały krój poncho podłużnego.  Szyto je z lnianego płótna samodziałowego. 

Miała średnio szerokie rękawy wszyte w mankiet. Koszule trybskie  pod szyją wykańczała niewielka stójka, a kacwińskie stojący kołnierzyk, który podobnie jak i mankiety zdobiono fabrycznymi taśmami z czerwonym wzorem.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Strój drużbów, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Kamizelka (lejbik)
 
Szyta była z cienkiego sukna w kolorze zielonym, sięgała lekko poniżej talii.   

Jej przody zdobiono sześcioma, siedmioma rzędami metalowych guzików i haftem. Spod zewnętrznych rzędów zdobień zwisały niewielkie pomponiki z kolorowej bawełny.

W dolnej części pleców, powyżej klapek znajdowało się zdobienie zakomponowane na planie prostokąta, tworzył je podobnie jak na przodach haft w kolorze czerwonym i żółtym oraz płaskie, metalowe guziki.

Wyszycia wykonywano łańcuszkiem, a przedstawiały  potraktowane  abstrakcyjnie tulipany i owalne liście.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Mężczyzna w  stroju z końca XIX w. Trybsz, pow. Nowy Targ, fot. Z. Kamykowski, 1952, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Sukmana

Była długa, sięgała do połowy łydek, dookoła szyi miała przyszyty płasko kołnierz i długie, proste rękawy. Szyto ją z ciemnego sukna.

Najczęściej zakładano ją wkładając ręce w rękawy, niekiedy zarzucano ją tylko na ramiona.

Sukmany typu trybskiego miały wzdłuż przodów, ułożone w równych odstępach wyszycia (wykonane łańcuszkiem) o kształcie przypominającym małe parzenice.

Taki sam motyw, umieszczony powyżej aplikacji z czerwonego sukna znajdował się w dolnej części rękawa. 

Natomiast sukmany typu kacwińskiego zdobiły aplikacje z sukna, biegnące  wzdłuż przodów i mankietów. Składały się one z drobnych kropek w kolorze białym i czerwonym naszytych tak, że wkomponowane były w kształt trójkąta, którego podstawę tworzył czerwony, motyw o kształcie zbliżonym do kwiatu tulipana. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Mężczyzna w sukmanie i w butach z cholewami. Trybsz, pow. Nowy Targ, fot. Z. Kamykowski, 1952, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

2. Strój spiski, Kazimierz Zadora-Przełęcki i Stanisław Gratkowski-Ibis, Stroje ludowe w 1000-leciu Państwa Polskiego (64 regiony -51), po 1966 r.

Kożuch
 
W okolicach Kacwina używano  kożuchów z wyprawianych na biało skór baranich. Były one lekko dopasowane w talii, miały długie, zwężające się przy dłoni rękawy, a przy szyi kołnierz wykończony lamówką z lisiego futra.

Zapinano je do linii pasa na skórzane guziki, wszystkie ich krawędzie  wykańczano obszyciem z koźlej skóry.

Kożuchy te były bardzo bogato zdobione  aplikacją z czerwonego sukna i safianowej skórki, oraz haftami.  

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spiszacy z Kacwina, mal. Józef Pieniążek, Podhale w obrazach, Lwów 1937.

Spodnie (portki)

Szyto z białego sukna samodziałowego. Były  dopasowane, miały wąskie nogawki przystosowane do noszenia butów z cholewami. Ich zakładanie ułatwiało jedno lub dwa rozcięcia na przodach.

Jeszcze w połowie XIX wieku zdobiły je jedynie obszywania z  granatowo-czerwonych sznurków, niekiedy układane  w kolistą pętlę. Z czasem zwiększyła się ilość naszywanych sznurków, a na nogawkach pojawiła się sercowata parzenica.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spiszak z Kacwina, pow. Nowy Targ, fot. R. Reinfuss, 1958, Edyta Starek, Strój spiski, Poznań 1954.

Pas

Używano dwóch rodzajów pasów. Wąskie, rzemienne miały długość 2 metrów, a ich powierzchnię zdobiły metalowe guziki. Opasywano się nim dwukrotnie, raz szczelnie, a drugi w ten sposób, że zbywająca  część zwisała na boku. Służyły do podtrzymywania spodni i nosili je wszyscy mężczyźni.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Spiszak, fot. Wladymir Wydra, Muzeum w Martinie.

Drugi typ to tzw. opask zdobiony ornamentem stempelkowym, zapinany na 4 - klamerki. Szyto go z dwóch warstw cielęcej skóry, pomiędzy którymi znajdowała się workowata kieszeń służąca do przechowywania dokumentów i pieniędzy. 

Pasy te, przed I wojną światową kupowano od wędrownych handlarzy  lub bezpośrednio na Liptowie i Orawie, z ich wyrobu słynęła Bańska Bystrzyca.

Elżbieta Piskorz-Branekova

Zobacz też:

Strój spiski jurgowski

Hafty spiskie

Strój orawski 

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu

Stroje ludowe