2021-10-29 Strój żywiecki

Z cyklu ENCYKLOPEDIA STROJU LUDOWEGO. Strój żywiecki. Występował w samym tylko Żywcu. Wywodzi się ze strojów mieszczańskich. Ostatecznie ukształtował się pod koniec XIX w. Mogli go  nosić jedynie rodowici mieszczanie żywieccy, dłużej przetrwał ubiór kobiecy, przywdziewany jeszcze w latach 30. XX w. 

Strój mieszczek występował w kilku odmianach w zależności od wieku i stanu cywilnego kobiet.  Jeżeli chodzi o kolorystykę stroju to panny najczęściej przywdziewały ubiór, w którym dominowała biel. Natomiast na uszycie barwnych części stroju mężatek używano najchętniej tkanin czerwonych, zielonych i niebieskich.  

Do czasów nam współczesnych nie zachowały się wszystkie elementy stroju męskiego, będącego naśladownictwem odzieży sarmackiej. Starannie przechowywano jedynie jego najkosztowniejsze elementy, do naszych czasów nie dotrwały takie jego elementy jak  koszule, spodnie oraz buty.  
 
STRÓJ KOBIECY 
 
Nakrycia głowy

Panny do splecionych włosów w warkocz i upiętych z tyłu głowy przypinały wianuszki mirtowe lub bukieciki kwiatów. Nakryciem głowy mężatek był czepiec tzw. złota czapka i chusta tzw. krzyżówka.

Czepki (złote czapki), noszone do stroju uroczystego,  szyto z tkanin adamaszkowych i atłasowych, usztywniano, a potem podszywano płótnem.  Praktycznie prawie całą ich wierzchnią powierzchnię pokrywał haft złotą nicią, uzupełniony cekinami, sztucznymi perełkami i szkiełkami imitującymi kamienie szlachetne.

Czepek ten nie zakrywał czoła, nieco tylko przysłaniał uszy, jego przedni brzeg był  wykończony ułożoną w drobne fałdki tiulową falbanką, a tył zdobiła odpowiednio upięta i zawiązana w kokardę wstążka. Noszono go do kaftana tzw. kamizelki, gorsetu i szala tzw. łoktuszy.

Chusta tzw. krzyżówka była noszona przy okazjach mniej uroczystych.  Miała kształt trójkąta równoramiennego o bokach 100 i 150 cm, szyto ją z białego muślinu lub tiulu. Prawie całą  powierzchnię tych chustek zdobił biały haft, wiązano je na głowie w rodzaj czepka. 

Fot. Archiwum Elżbieta Brenekova

1. Żywczanka, pocztówka, seria „Wiejskie piękności”, mal. Piotr Stachowicz, wyd. Salon Malarzy Polskich w Krakowie, pocztówka, ok. 1920 r.  

2.  Mieszczanie żywieccy w strojach reprezentacyjnych, pocztówka ok. 1920 r.

3. Tył czepka żywieckiego (złotej czapki)

Koszula

Noszono dwa rodzaje koszul o identycznym kroju i zdobieniach, różniły się długością i użytą na ich wykonanie tkaniną. Długie szyto z płócien bawełnianych, krótkie z batystu. Miały one karczek łączący przody i plecy, przy szyi niewielki okrągły dekolt, rękawy wszyte z pokrojami pod pachą, a przy dłoni wykończone  oszewką z doszytą falbanką. Zdobił je umieszczony na brzegach dekoltu i falbance wykonany białą nitką haft angielski i atłaskowy.

Długie koszule zakładano pod kaftany tzw. kamizelki, krótkie tzw. podkoszulki  do gorsetów. 

Gorset

Nosiły zarówno panny jak i mężatki, szyto go przeważnie z białego lub czerwonego aksamitu. Był  dopasowany w talii, a jego dolny brzeg wykańczało 15 owalnych klapek (2 z nich krojono razem z przodami, 13 było skrojonych oddzielnie i doszytych). Gorsety zdobiono haftem o motywach kwiatowych  i srebrnymi cekinami. 

Fot. Archiwum Eżbieta Brenekowa

Plecy gorsetu

Kaftan (kamizelka)  + kaftan (jaka)

Kamizelka była najcenniejszym i przywdziewanym przy okazjach szczególnie uroczystych elementem stroju mężatek, noszono ją do czepka tzw. złotej czapki. Kaftan ten zakładano zwykle do spódnicy w tym samym co i on kolorze, najczęściej szyto go z adamaszku lub atłasu.

Kamizelka była dopasowana do figury, sięgała do pasa, jej dolny brzeg był wykończony dwu centymetrową, ułożoną w kontrafałdy falbanką. Przy szyi miała  niewielki, owalny dekolt i duży, wykładany, opadający i sięgający prawie do pasa kołnierz – pelerynkę  oraz długie rękawy.

Poły tego kaftana zachodziły na siebie i przysłaniały dziurki, przez które przewlekano sznurującą je tasiemkę. Guziki naszyte na przodach  służyły jedynie do dekoracji. Pierwowzorem kamizelki był francuski żakiecik znany pod nazwą caraco (karako).

Kaftan (jaka) był luźny, zapinany na guziki szyto go z cienkich tkanin wełnianych, miał długie rękawy, pod szyją niewielki podkrój. Noszony był do stroju mniej uroczystego jednocześnie ze spódnicą i fartuchem z  perkalu oraz chustką tzw.  krzyżówką.

Fot. Archiwum Elżbieta Brenekowa

1. Kobieta w kaftanie (kamizelce), pocztówka okres międzywojenny

2. Kobieta kaftanie (kamizelce), pocztówka, nakład St. Zacharjasz w Żywcu, ok. 1920 r.

Spódnica
 
Kobieta jednocześnie nosiła 4-5 spódnic. Spodnie szyto zwykle z  białego płótna i przyozdabiane białym haftem angielskim. Na wierzchnie używane przez panny  przeznaczano najczęściej biały batyst lub muślin, niekiedy  cienkie niebieskie, zielone lub różowe tkaniny wełniane.

Natomiast na te noszone przez mężatki do stroju paradnego adamaszek lub atłas najczęściej czerwony lub niebieski oraz zielony. Na skromniejsze spódnice zakładane  do chustki tzw. krzyżówki przeznaczano perkal.

Wszystkie, niezależnie od użytej tkaniny,  były długie (około 1 m) i od 5 do 6 m szerokości. Ich górny brzeg podwijano, a przez powstały tunelik przewlekano tasiemkę, pozwalało to na dopasowanie spódnicy do figury kobiety. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekowa

Strój żywiecki, Maria Orłowska-Gabryś, Przedsiębiorstwo Graficzne Przemysłu Terenowego w Tarnowie

Fartuch

Był tej samej długości co i spódnica (około 1 m), a jego szerokość wynosiła ok. 320 cm. Do stroju odświętnego był prawie zawsze tiulowy, jedynie kobiety zamężne do perkalowych spódnic zakładały fartuchy  z tej samej tkaniny.

Jeden szerszy i dwa węższe brzegi  fartucha tiulowego były wykończone obdzierganymi białą nitką zębami.  W każdym z nich haftowano jeden motyw, a powyżej 7 dużych wzorów, dalej szlak mniejszych. W efekcie  hafty pokrywały prawie całą  powierzchnię fartucha.

Czwarty jego brzeg podobnie jak i w spódnicy podwijano, a przewleczona przez tunelik tasiemka umożliwiała przymarszczenie i dopasowanie do figury. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Kobieta w odświętnym stroju, fot. z lat 20. XX w.

2. Zapaska tiulowa

Kryza + Chusta + Szal (łoktusza)

Kryza tiulowa  o wymiarach 25 x 326 cm miała trzy boki (dwa wąskie i jeden szeroki) wykończone zębami, których brzegi były obdziergane białą nitką, a jej prawie całą powierzchnię pokrywał haft. Silnie ukrochmaloną  układano w podwójne kontrafałdy i przyszywano fastrygą do koszuli lub półkoszulki.  Kryza otaczała  szyję kobiety po  bokach i z tyłu, a jej końce stykały się pod jej brodą.

Chustka tiulowa była elementem stroju panny. Miała  zawsze formę kwadratu o wymiarach około 150x150 cm. Jej wszystkie cztery boki wykończano zębami, a ich brzegi były obdziergane białą nitką. Złożone po przekątnej chusty zarzucano na ramiona, zdobiące je hafty koncentrowały się na  rogu opadającym na plecy. 

 
Szal tzw. łoktusza był także tiulowy i stanowił element stroju mężatki przywdziewany do gorsetu. Miał  szerokość około 40 cm i długość 3 m,  wszystkie jego cztery boki były wycięte  w zęby i obdziergane białą nitką.

Łoktuszę zarzucano na ramiona tak, że przysłaniała  kark, plecy, ramiona, przełożona przez ręce w okolicach łokci opadała swobodnie na spódnicę. Hafty  zdobiły jedynie tylko te  partie, które widoczne były po jej założeniu, a więc oba krótsze boki i jeden szeroki.

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekowa

1. Odświętny strój ludowy małżeństwa z Żywca, rys. Irena Czarnecka, Biuro Wydawnicze „Ruch”

2. Naroże chusty noszonej przed dziewczęta

3. Naroże szala (łoktuszy) noszonej przez mężatki

STRÓJ MĘSKI

Nakrycie głowy
 
Powszechnie noszonym nakryciem głowy była wysoka, miękka  rogatywka,  noszono ją lekko opuszczoną na prawą skroń. Szyta była  z aksamitu lub sukna najczęściej w kolorze ciemnoniebieskim i miała otok z czarnego baranka. Zwykle używano rogatywek w tym samym kolorze co i żupan.

Fot. Archiwum Eżbieta Piskorz-Branekova

Rogatywka

Koszula

Miała krój przyramkowy, zapinano ją na białe guziki. Szyta była z lnianych tkanin samodziałowych lub fabrycznego bawełnianego płótna.

Okrycia wierzchnie: Żupan  + Czamara

Żupan, wzorowany na  szlacheckim, był od niego nieco krótszy, dlatego zakładano do niego spodnie, miał krój kontuszowy. Zapinany był  z przodu do linii pasa na haftki lub guziki tzw. pągwice, miał długie wąskie rękawy i niski stojący kołnierz. Żupany szyto z sukna, aksamitu, jedwabiu, atłasu, adamaszku, a letnie niekiedy z płótna  w różnych kolorach.

Czamara, czyli rodzaj sukmany, była też wzorowana na ubiorze szlacheckim, przywdziewano ją na żupan. Szyto ją z granatowego lub czarnego sukna fabrycznego. Miała krój kontuszowy, była dopasowana w pasie, a  jej  boki wzdłuż linii talii były ułożone w głębokie, regularne fałdy. Czamara miała dwuczęściowy, wykładany kołnierz z klapkami, zapinano ją na szereg  jedwabnych, najczęściej czarnych pasmanteryjnych pętlic i wrzecionowatych,  oplatanych jedwabną nicią guzów. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

1. Strój żywiecki, mężczyzna w rogatywce, żupanie, czamarze i pasie słuckim, pocztówka ok. 1920 r.

2. Mieszczanie żywieccy w pochodzie dożynkowym, fot. W. Pikiel, Ziemia,1937

3. Wykrój żupana:
a - ½ pleców (skroić dwa razy), b - przód (skroić dwa razy), c - rękaw (skroić dwa razy), d - część pleców (skroić dwa razy), e - kołnierz - stójka.

Spodnie

Miały krój zbliżony  do używanego współcześnie. Noszono je wpuszczone w buty z nogawkami lekko wyłożonymi na cholewy. Najczęściej przeznaczano na nie czarne lub granatowe sukno, często była to ta sama tkanina, którą przeznaczano na  czamarę. 

Fot. Archiwum Elżbieta Piskorz-Branekova

Grupa mieszczan żywieckich, fotografia z przełomu XIX i XX w.

Pas

Żupan opasywano pasem tzw. pasem słuckim lub jego imitacją, było to kolejne zapożyczenie ze stroju szlacheckiego. Pas ten był zwykle jedwabny, dwustronny, o  powierzchni podzielonej na cztery różnobarwne pola, dzięki temu można go było tak zawiązać, że  czterokrotnie eksponowano różne części tkaniny, co dawało wrażenie użycia innego pasa.

Miał  on długość (około 460 cm) tak, że mężczyzna owijał się nim trzykrotnie. Końce pasa związane w węzeł opadały wzdłuż  boków lub zachodząc na siebie zwisały po lewej stronie ciała. 

Fot. Archwium Elżbieta Piskorz-Branekowa

Fragment pasa słuckiego

Elżbieta Piskorz-Branekowa

Zobacz też:

Hafty żywieckie

Strój górali żywieckich

Encyklopedia stroju ludowego

Encyklopedia haftu